Aitmatov được đánh giá là một cây bút huyền thoại của văn học Nga và Kyrgyzstan, độc giả sẽ bắt gặp chất thơ và chất trữ tình đặc biệt trong các tác phẩm để đời của ông như Jamila, Người thầy đầu tiên, Con tàu trắng và Đoạn đầu dài.
Trong suốt cuộc đời của mình, nhà văn không chỉ cống hiến cho văn chương mà còn ở lĩnh vực ngoại giao, ông từng đảm nhiệm chức vụ Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Liên xô tại Luxembourg, Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Cộng hòa Kyrgyzstan ở Bỉ, Hà Lan, EU và UNESCO.
Aitmatov và cuộc đời hoạt động không ngừng nghỉ
Aitmatov có tên đầy đủ là Chyngyz Torekulovich Aitmatov, ông sinh năm 1928 tại Kyrgyzstan, trước đây là nước cộng hòa Kirghizia thuộc Liên Xô. Tác giả lớn lên trong gia đình có bố mẹ đều tham gia cách mạng tích cực, văn chương của ông cũng vì thế mà chịu ảnh ảnh hưởng ít nhiều.
Cha ông là Torekul Aitmatov, tuy có xuất thân từ nông dân nhưng từ sớm đã giác ngộ lí tưởng nên đã trở thành một lãnh đạo được chính thể Xô viết tín nhiệm. Đến năm 1937, trước sự đàn áp của bộ máy chính quyền, Torekul Aitmatov đã bị bắt giam và kết án tử.
Mẹ ông là Abduvalieva, bà là một cán bộ chính trị trong quân đội nhưng về sau lại trở thành nhà hoạt động xã hội. Sau khi chồng mất, bà vừa phải làm việc vất vả để nuôi bốn con khôn lớn vừa phải tìm kiếm thi thể của ông.
Nhờ sự nghiêm khắc của người mẹ là cựu cán bộ và thái độ nghiêm túc của bản thân nên Aitmatov đã đạt thành tích cao trong học tập, ông là một trong những sinh viên Trường Trung cấp Kỹ thuật Gia súc tốt nghiệp loại xuất sắc.
Năm 1946, ông tiếp tục thi vào Học viện Nông nghiệp Kirghiz ở thủ đô Frunze và tốt nghiệp sau năm năm. Ra trường, Aitmatov đã làm việc ba năm tại Viện nghiên cứu chăn nuôi với chức danh là kỹ sư trưởng.
Tuy dành nhiều thời gian cho ngành chăn nuôi nhưng khi đam mê văn chương bùng cháy trong huyết quản, ông lại tiếp tục đăng ký vào Trường Viết văn Maxim Gorky tại Moscow. Cũng từ đây, Aitmatov đã chuyển sang hoạt động ở mảng báo chí và văn học.
Năm 1958, cuốn sách đầu tiên của Aitmatov mang tên Jamilia chính thức được xuất bản bằng tiếng Nga, đó là câu chuyện tình yêu giữa Jamilya và một thương binh ở địa phương. Tuy nhiên, chồng của cô khi ấy còn đang ở tiền tuyến.
Tác phẩm đã nhận được sự chào đón nồng nhiệt, thậm chí nhà thơ đồng thời là thành viên của Viện hàn lâm Goncourt, Louis Aragon còn xúc động đến nỗi lén mang về nhà dịch, nhờ đó mang lại niềm vinh quang quốc tế cho tác giả.
Một năm sau, ông gia nhập Đảng Cộng sản Liên Xô, bắt đầu hoạt động ở mảng biên tập tạp chí và phóng viên thường trú báo trung ương, đồng thời cho ra đời những bài viết như Sai lầm của các bạn đồng hương, Người đàn bà đến từ Thiên Sơn, Con đường đêm trăng trên cánh đồng bông và Khát vọng tìm tòi.
Cùng với Jamilia, nhà văn cũng cho ra mắt một số cuốn sách khác như Cây thông non trùm khăn đỏ, Người thầy đầu tiên, Và một ngày dài hơn thế kỷ, Con tàu trắng và Đoạn đầu dài. Các tác phẩm này đã được dịch ra 150 thứ tiếng và đưa tên tuổi của Aitmatov lên vị trí những nhà văn hàng đầu trên toàn thế giới.
Trong những câu chuyện do Aitmatov viết, độc giả sẽ chứng kiến sự tàn khốc của hủ tục đối với tình yêu trong Jamilia, ước vọng thuần khiết bị giẫm đạp của chú bé trong Con tàu trắng hay sự hy sinh cao cả của nhân vật Đuy-sen trong Người thầy đầu tiên.
Nhờ hoạt động báo chí và văn chương sôi nổi, có những đóng góp tích cực nên Aitmatov đã hai lần được vinh dự ngồi vào hàng ngũ ban giám khảo Liên hoan phim quốc tế Moscow, một lần vào năm 1961 và một lần vào năm 1971.
Nhắc đến điện ảnh thì cũng cần phải nhắc tới bộ phim Người thầy đầu tiên, được chuyển thể từ tác phẩm cùng tên của Aitmatov và sản xuất vào năm 1965, dù đã hơn bảy mươi năm trôi qua nhưng giá trị của những thước phim vẫn còn nguyên vẹn.
“Thầy mang về cho em đấy. Chúng ta sẽ cùng trồng. Và trong khi chúng lớn lên, ngày một thêm sức sống, em cũng sẽ trưởng thành, em sẽ là một người tốt. Em có một tâm hồn đẹp và một đầu óc ham học. Thầy bao giờ cũng nghĩ rằng em sẽ trở thành người thành đạt”
– Người thầy đầu tiên
Người thầy đầu tiên kể về thầy giáo Đuy-sen, người đến một ngôi làng hẻo lánh để bắt đầu công việc dạy học, một việc được người dân nơi đây cho là “dở hơi”. Thế nhưng người lính cách mạng này cũng đã có học sinh đầu tiên là Antưnai, cô đại diện cho thế hệ trẻ đang bị kìm hãm bởi những định kiến cổ hủ và lạc hậu.
Nhờ vào sự kiên nhẫn và đấu tranh của Đuy-sen, không chỉ riêng Antưnai mà nhiều đứa trẻ khác trong làng đã được đi học và trưởng thành. Thông qua ngòi bút của Aitmatov, bạn đọc không chỉ thấy được sự hy sinh của người thầy mà còn là người anh, người cha với mầm non đất nước.
Độc giả có thể thấy rằng sức khám phá cũng như sáng tạo của Aitmatov rất đa dạng, ông kết hợp nhuần nhuyễn tính dân tộc và tính hiện đại, văn chính luận và văn nghệ thuật để làm phong phú, sâu sắc hơn cho những “đứa con” của mình.
Aitmatov không chỉ siêng năng trong lĩnh vực báo chí và văn chương mà còn hoạt động tích cực ở mảng ngoại giao, ông trở thành Đại sứ Liên Xô ở Luxembourg từ năm 1990.
Sau khi Liên Xô tan rã, ông tiếp tục làm Đại sứ của nước Cộng hoà độc lập Kyrgyzstan tại Bỉ, Hà Lan, Pháp và các tổ chức như NATO, UNESCO.
Chất thơ và trữ tình trong văn chương của Aitmatov
Nếu không có chất thơ hay trữ tình trong văn chương thì tác phẩm Jamilia của Aitmatov sẽ chẳng thể lay động được xúc cảm của nhà thơ Pháp Louis Aragon, sự vươn tầm thế giới của ông theo đó cũng có thể chậm lại.
“Đây là câu chuyện tình yêu hay nhất thế kỷ.”
– Louis Aragon
Đó là lời nhận xét của thi hào Louis dành cho Jamilia, câu chuyện tình yêu bi kịch diễn ra vào khoảng thời gian Krigiz đang chiến tranh. Tuy sinh sống trong cộng đồng có nhiều phong tục tập quán cổ hủ nhưng người phụ nữ trẻ Jamilia lại có tư tưởng tiến bộ, cô đã mạnh mẽ đấu tranh để giành lấy hạnh phúc của đời mình.
“Em yêu anh từ lâu lắm rồi. Ngay cả khi chưa biết anh, em đã yêu anh và chờ đợi anh, thế rồi anh đã tới, như thể anh biết em vẫn chờ anh.”
– Jamilia
Jamilia đem lòng yêu chàng thương binh Đaniyar lầm lì, kín đáo nhưng chất chứa một tâm hồn giàu nghị lực. Họ nhận ra sự đồng điệu về cảm xúc nên đã bỏ qua sự ràng buộc của cộng đồng, của thân phận để đến với nhau.
Trong mỗi tác phẩm, Aitmatov lại có những cách khác nhau trong việc xây dựng hình ảnh nhân vật nữ nhưng luôn có điểm chung là đưa họ trở thành điểm sáng cho câu chuyện, nhờ đó thôi thúc độc giả tìm đến những điều tốt đẹp trong cuộc sống.
Ngoài nhân vật Jamilia, độc giả còn có thể gặp Asel tươi trẻ lãng mạn trong Cây phong non trùm khăn đỏ hay bà Tolgonai dù mất đi người con trai vì chiến tranh nhưng vẫn giữ được tâm hồn thiện lương trong Cánh đồng mẹ.
Ba nhân vật trên là hình tượng tiêu biểu trong những năm đầu sáng tác của Aitmatov, dù có bị áp bức bởi chiến tranh hay giáo điều thì con người Kyrgyzstan vẫn vươn lên để làm chủ cuộc đời mình, góp phần vào tiến trình đi lên của đất nước.
Chất thơ và trữ tình không chỉ được Aitmatov thể hiện qua những nhân vật nữ, độc giả còn khám phá được chất liệu đó ở con người ông Mômun và chú bé trong Con tàu trắng hay Edigej trong Và một ngày dài hơn thế kỷ.
Con tàu trắng được xuất bản vào năm 1970, đây là câu chuyện buồn kể về chú bé bảy tuổi sống với ông bà ngoại ở một trạm gác rừng hẻo lánh. Tuy cha mẹ ly hôn, không nhận được tình yêu thương từ cả hai nhưng em vẫn giữ được ước mơ thuần khiết và giản đơn.
Dịch giả Phạm Mạnh Hùng có viết lời giới thiệu trong bản dịch cuốn Con tàu trắng như sau:
“Ông Mômun và chú bé là những người tiêu biểu cho lòng tin của nhân dân về cái đẹp của thiên nhiên, về sự hài hoà và vĩnh cửu của cuộc sống, về nhân ái và yêu lẽ công bằng”
Để rồi, những mầm sống nhỏ bé từ thiên nhiên tuyệt diệu hay những câu chuyện truyền thuyết đẹp đẽ do ông ngoại Mômun kể cứ thế nuôi dưỡng chú bé ấy từng ngày. Trong đó, câu chuyện mẹ Hươu sừng Maran đã gieo mầm thiện vào trí óc còn non nớt của em.
Tuy nhiên, khi ước mơ còn dang dở thì em đã phải đối mặt với hiện thực khắc nghiệt. Khoảnh khắc ông Mômun bị ép bắn chú hươu mà bản thân em tin đó là mẹ Hươu sừng thường được nghe cũng là khoảnh khắc niềm tin ấy tan biến đi.
Nhà văn khéo léo kết hợp các câu chuyện tình yêu vào trong tác phẩmMột thập kỷ sau, Aitmatov ra mắt cuốn sách Và một ngày dài hơn thế kỷ với mở đầu là sự ra đi của ông lão Kazangap, một người cô đơn và bất hạnh đã sống bốn mươi năm tại tuyến đường sắt Sarozek.
“Khi lắng nghe tiếng xe lửa chạy qua ga, một sự liên tưởng lạ lùng nào đó thường đưa Edigej về với các cơn bão vùng biển Aral, nơi bác đã sinh ra và lớn lên. Chính Kazangap cũng là dân Kazak vùng Aral, vì thế mà hai người đã thân nhau ở ga này và thường nhắc nhở đến vùng biển quê hương.”
– Và một ngày dài hơn thế kỷ
Thông qua hồi tưởng của Edigej, người bạn thân cũng là người tiễn đưa Kazangap, những thước phim về ông lão và nhiều gia đình khác ở Sarozek dần hiện ra. Tuy họ khác nhau về nơi xuất phát nhưng đều chung mục tiêu khi chuyển đến đây, đó là được lao động và được sẻ chia.
Qua hai tác phẩm Con tàu trắng và Và một ngày dài hơn thế kỷ, bạn đọc có thể thấy nhiều hơn chất thơ và chất trữ tình trong văn chương của Aitmatov. Tuy nhiên nguồn cảm hứng của ông không chỉ bắt nguồn từ con người, động vật hay thiên nhiên mà còn là ngoại giao.
Khi nghệ thuật ngoại giao được mang vào sáng tác
Ngoài những đóng góp cho văn chương Kyrgyzstan nói riêng và thế giới nói chung, Aitmatov còn thúc đẩy sự bình đẳng giới và bảo vệ môi trường tự nhiên dưới danh nghĩa là một nhà ngoại giao.
Năm 1990, Aitmatov được bổ nhiệm làm Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Liên Xô tại Luxembourg. Một năm sau, Xô viết sụp đổ và Kyrgyzstan được công nhận là một chính thể độc lập, ông trở thành Đại sứ đặc mệnh toàn quyền của quốc gia này tại Bỉ, Hà Lan, NATO, UNESCO, EU.
Trước khi nhận chức Đại sứ đặc mệnh toàn quyền, Aitmatov đã từng thể hiện tài ngoại giao của mình khi đứng ra làm dịu làn sóng tẩy chay của người dân Nga với công nhân Uzbekistan vào năm 1989.
Ông đã lên án những kẻ làm sai số lượng sản xuất bông của Nga, chính sai lầm của thiểu số đó đã khiến cho một tập thể có nguy cơ bị mất việc, thậm chí có thể để lại thành kiến đến thế hệ sau.
Khi đó, công dân Nga đã ý thức được sự căng thẳng quá mức và định tội sai người của mình, nút thắt giữa hai bên phần nào được tháo gỡ, người lao động Uzbekistan nhờ đó mà có thể duy trì công việc.
Nhằm tỏ lòng biết ơn với Aitmatov, cố tổng thống Uzbekistan Islam Karimov đã bổ nhiệm ông làm chủ tịch đầu tiên của liên minh Thổ Nhĩ Kỳ – Trung Á, con đường hoạt động ngoại giao chuyên nghiệp của tác giả chính thức bắt đầu từ đây.
Nhà văn không chỉ bộc lộ khả năng giải quyết mâu thuẫn giữa nhân dân hai nước trước khi đảm nhận chức vụ Đại sứ mà còn mang chúng vào văn chương, tiêu biểu là tác phẩm Đoạn đầu dài được xuất bản năm 1986.
Đoạn đầu dài kể về câu chuyện giữa chàng thanh niên Avdij, người bị đuổi khỏi trường dòng chuyên dạy học cho các tín đồ Cơ Đốc giáo với cặp đôi sói Akbara và Táhchainar sinh sống giữa vùng hoang mạc Mojunkul.
“Loại cỏ thân cọng tỏa mùi nồng nồng, say say không giống như bất kỳ một loại cỏ nào khác. Nếu đi lâu giữa đám cọng cao cao đó, hít phải phấn hoa của nó, thì ban đầu có cảm giác lâng lâng kì lạ trong mỗi bước đi, có cảm giác như đang lướt trôi nhẹ nhàng trên mặt đất, nhưng hồi sau trở nên bải hoải và díp mắt buồn ngủ”
– Đoạn đầu dài
Loại cỏ trong đoạn trích trên là một chất gây nghiện, tuy phát triển trên vùng đất Mojunkul cằn cỗi nhưng chúng vẫn có mùi hương nồng nàn, khiến người hít phải trở nên khoan khoái. Bởi lẽ đó, công cuộc tìm kiếm diễn ra liên tục và khiến cuộc sống của động vật bị xáo trộn, thiên nhiên bị tàn phá nặng nề.
Hai tình cảnh mở ra hai hiện thực riêng biệt, một mặt dấy lên lo ngại về các mối đe dọa với hệ sinh thái, mặt khác là hồi chuông báo động về nạn lạm dụng ma tuý ở Nga hồi đó.
Công việc Đại sứ ở các nước và tổ chức trên thế giới đã chiếm gần hết thời gian của Aitmatov, trong một lần phỏng vấn ông đã phát biểu như sau:
“Rất nhiều dự kiến sáng tác vẫn chỉ ở giai đoạn mới bắt đầu và đấy chính là bi kịch lớn nhất đối với tôi. Các ý tưởng vẫn đang tồn tại rất sống động nhưng tôi lại không đủ thời gian để biến chúng thành hiện thực. Hình bóng các nhân vật ám ảnh, đeo bám trí óc, thậm chí đôi khi còn vây bủa tới nghẹt thở. Giá tôi có được thêm một kiếp nữa, hẳn tôi sẽ triển khai được phải biết…”.
Đúng như lời nhà văn chia sẻ ở trên, trước khi mất ông chỉ kịp xuất bản thêm cuốn tiểu thuyết Khi những ngọn núi sụp đổ, do là tác phẩm ra đời sau cùng nên mọi tinh hoa nghệ thuật của văn chương và ngoại giao đều được đưa vào, làm phong phú và sâu sắc hơn cho câu chuyện.
Nhà văn viết cuốn sách này bắt nguồn từ sự việc có thật, đất nước Kyrgyzstan sau khi giành được độc lập đã biến thiên nhiên và động vật thành một ngành kinh doanh cho những người Ả Rập giàu có, những bữa tiệc đó vẫn diễn ra liên tục và không có điểm dừng.
Đứng trước cảnh sinh vật của quê hương bị tàn sát dã man, đặc biệt loài Báo Tuyết bị săn bắt nhiều dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng, Aitmatov đã viết Khi những ngọn núi sụp đổ để kêu gọi người dân Kyrgyzstan đứng lên bảo vệ núi rừng thiêng liêng của mình.
Khi bước qua tuổi tám mươi, Aitmatov vẫn thực hiện tốt nhiệm vụ của một đại sứ. Nhằm tri ân những cống hiến của ông, Chính phủ Kyrgyzstan đã quyết định chọn năm 2008 là “Năm Aitmatov” và kỷ niệm ngày sinh của tác giả vào tháng 12.
Tuy mọi việc đã được lên lịch cụ thể nhưng sức khỏe Aitmatov bất ngờ gặp diễn biến xấu, ông nhập viện tại Đức vào tháng Năm năm 2008 nhưng bất ngờ ra đi sau vài tháng chống chọi với bệnh tật.
“Đây là một tổn thất không gì bù đắp nổi. Chingiz Aitmatov luôn ngự trị trong ký ức chúng ta như một nhà văn, nhà tư tưởng, nhà trí thức và nhà nhân đạo vĩ đại.”
– Thủ tướng Nga Vladimir Putin
Bày tỏ lòng tiếc thương với sự ra đi của người con đất nước Kyrgyzstan còn có Ngoại trưởng Pháp Bernard Kouchner, ông cho rằng Aitmatov sẽ luôn sống mãi trong lòng những người hâm mộ như một nhà văn vĩ đại của thế kỷ XX.
Nhà hoạt động văn hoá xã hội Mikhail Veller cũng khẳng định nếu mất Aitmatov thì nền văn chương và không gian văn hoá hậu Xô viết sẽ xuất hiện khoảng trống, bởi vì ông là mắt xích vô cùng quan trọng.
Nhắc đến đóng góp của Aitmatov với các chính phủ và nhân dân Liên Xô sau khi tan rã, Chủ tịch Hội các nhà xuất bản Nga Mikhail Slavinsky nêu rõ:
“Trong những ngày cuối đời, Aitmatov luôn trăn trở rằng phải làm tất cả để giữ mối quan hệ nhân văn bền chặt giữa các nước cộng hòa trong không gian hậu Xô viết. Ông tham gia các cuộc hội thảo và luôn là người bạn thân thiết, gần gũi của đất nước chúng ta. Sự nghiệp sáng tác của ông là một phần không thể thiếu trong không gian văn học của nước ta.”
Qua những lời bày tỏ và nhận định ở trên, độc giả có thể thấy được phần nào sự đóng góp của Aitmatov đối với văn chương và ngoại giao, công cuộc thúc đẩy nền văn minh và hạnh phúc của nhân loại bằng một cuộc đời nhỏ bé.
Khi nhìn lại chặng đường hoạt động của Aitmatov, độc giả sẽ nhận ra văn học và ngoại giao như hai thành tố đi đôi trong cuộc đời của ông. Một đại diện cho lựa chọn cá nhân, một đại diện cho sứ mệnh còn dang dở của người cha đã khuất.
Dù mất tại Đức nhưng với sự tận hiến dành cho quê hương, hài cốt Chyngyz Aitmatov đã được mang về an táng tại nghĩa trang Ata Beyit, gần thủ đô Kyrgyzstan và đặc biệt hơn là nằm ngay cạnh phần mộ của cha ông, Torekul Aitmatov.
Loan Phương
