Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh được rút từ Vũ trung tùy bút, đây là thiên ký tiêu biểu trong mảng văn xuôi trung đại Việt Nam. Tác phẩm do Phạm Đình Hổ viết vào đầu đời Nguyễn, kể về thực trạng phồn vinh giả tạo của xã hội phong kiến Việt Nam đương thời.
Tiêu biểu là thói ăn chơi, lạm quyền nhũng nhiễu của bọn quan lại thời vua Lê chúa Trịnh. Thông qua áng văn đó, độc giả như nhìn thấy lịch sử đen tối của đất nước, nỗi khốn khổ của bộ phận nông dân nghèo.
Tuy được ghi chép tùy hứng, tản mạn cùng cách trình bày giản dị nhưng Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh vẫn mang đến những giá trị văn học, lịch sử cũng như nền văn hoá lâu đời.
Phạm Đình Hổ – tác giả muốn lấy văn chương nổi tiếng ở đời
Phạm Đình Hổ hiệu là Đông Dã Tiều, sinh năm 1768 và mất năm 1839. Ông là người làng Đan Loan, phù Thượng Hồng, nay là huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương.
Xuất thân trong một gia đình quan lại khoa bảng nên ông sớm đã bộc lộ được tài năng thiên phú, nuôi dưỡng giấc mộng văn chương. Khi được hỏi về chí hướng mai sau, Phạm Đình Hổ đã bày tỏ chí rằng:
Làm trai thì phải lập thân hành đạo, đó là phận sự, không phải nói chi nữa. Nếu sau này trưởng thành mà được lấy thơ văn nổi tiếng ở đời cho người ta biết là con cháu nhà ấy, nhà nọ, chí tôi chỉ muốn như thế mà thôi
Vốn là một người tài giỏi, có trí thông minh hơn người nhưng con đường thi cử của Phạm Đình Hổ không mấy thuận lợi. Đến cuối Chiêu Thống, ông chỉ đỗ đến Sinh đồ, cuộc sống vì thế rất cơ hàn.
Sau nhiều năm ở quê dạy học, Phạm Đình Hổ đến đời vua Minh Mạng được trọng dụng và mời ra Huế làm quan. Tuy nhiên, thời kỳ này đất nước loạn lạc, xã hội biến động khiến ông không còn quan tâm đến chức tước nên đã cáo quan về ở ẩn, dành thời gian cho việc sáng tạo và biên soạn sách.
Phạm Đình Hổ được biết đến vừa là một nhà thơ, vừa là một nhà văn tiêu biểu của nền văn học trung đại nước nhà. Với tài năng và sự uyên thâm cao rộng, tác phẩm của ông ra đời phần nào bộc lộ những trăn trở day dứt của thi sĩ trước những biến động rối ren của tình hình đất nước.
Đọc tác phẩm của ông ta thấy chiều sâu của người uyên thâm Hán học, chất lịch thiệp của người trải đời, có cái ngạo nghễ, hóm hỉnh của bậc hàn nho thanh bạch, có cái tinh tế của trí thức kinh kỳ biết ăn chơi – Nguyễn Đăng Na
Nhờ quá trình tích lũy văn chương đồ sộ cùng nét tài năng, sự trải nghiệm du ngoạn khắp nơi. Phạm Đình Hổ đã để lại cho hậu thế nhiều công trình giá trị, thuộc đủ mọi lĩnh vực như văn học, lịch sử, triết học hay địa lý.
Riêng lĩnh vực văn học, là cây bút văn xuôi chữ Hán thời trung đại, ông đã để lại nhiều trứ tác. Một số tác phẩm của Phạm Đình Hổ còn được đưa vào chương trình giảng dạy phổ thông, tiêu biểu là Vũ trung tùy bút và Tang thương ngẫu lục.
Chuyện cũ trong phủ Chúa Trịnh ra đời gắn với bối cảnh xã hội loạn lạc
Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh là truyện ngắn thứ hai trong tác phẩm nổi tiếng Vũ trung tùy bút, hay còn được biết đến với cái tên Tùy bút viết trong những ngày mưa. Tác phẩm gồm 88 mẩu chuyện xoay quanh những lễ nghi, phong tục tập quán của xã hội bấy giờ.
Tập tùy bút ra đời dựa trên bối cảnh đất nước Đại Việt bị chia cắt thành hai miền là Đàng Trong và Đàng Ngoài. Dưới sự cai trị của chúa Nguyễn ở miền Nam và chúa Trịnh ở miền Bắc, đất nước đã trải qua khoảng thời gian tăm tối nhất trong lịch sử dân tộc.
Ở một xã hội rối ren, nội chiến ác liệt làm cho cuộc sống của nhân dân chìm trong đói khổ. Thêm vào đó là những biến động không ngừng của tình hình đất nước, việc này càng khiến mâu thuẫn giữa các tầng lớp nhân dân bị đẩy lên cao.
Không chỉ vậy, ở thời kì xã hội bấy giờ, các tệ nạn xã hội xuất hiện nổi lên triền miên, cùng với đó là sự nhũng loạn và biến chất của bọn vua chúa, quan lại. Điều này làm trầm trọng thêm tình hình đất nước Đại Việt, vốn đã suy thoái nay lại điêu tàn.
Là tác phẩm viết theo thể tùy bút giàu chất trữ tình, Phạm Đình Hổ đã phác họa nên một bức tranh lịch sử trần tục, mở ra những cái nhìn bao quát về cuộc sống những năm đầu của thế kỷ XIX. Ông muốn lên án và tố cáo một xã hội thối nát đến tận cùng, làm cho nhân dân khốn khổ, không thể sống yên ổn.
Thói hưởng lạc sa hoa và vô độ của chúa Trịnh Sâm bị phơi bày
Tác phẩm thành công với giá trị hiện thực sâu sắc, đoạn mở đầu Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh là bức họa cuộc sống ăn chơi xa xỉ của Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm. Dưới góc nhìn của Phạm Đình Hổ, hiện thực lịch sử Đại Việt hiện ra cụ thể và sinh động.
Khoảng năm Giáp Ngọ, Ất Mùi (1774 – 1775), trong nước vô sự, Thịnh Vương (Trịnh Sâm) thích chơi đèn đuốc, thường ngự ở các li cung trên Tây Hồ, núi Tử Trầm, núi Dũng Thúy.
Việc xây dựng đình đài cứ liên miên. Mỗi tháng ba bốn lần, Vương ra cung Thụy Liên trên bờ Tây Hồ, binh lính dàn hầu vòng xung quanh bốn mặt hồ, các nội thần thì đều bịt khăn, mặc áo đàn bà, bày hàng hóa chung quanh bờ hồ để bán.
– Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh
Trịnh Sâm là vua chúa nhưng chẳng mấy quan tâm tới công việc triều chính, ngày ngày chỉ lo hưởng thụ cuộc sống xa hoa lãng phí. Hắn cho xây dựng nhiều đền đài, điện các liên miên bên bờ Tây Hồ, núi Tử Trầm hay Dũng Thúy chỉ để thỏa mãn thú vui chơi đèn đuốc, ngao du vô độ.
Bấy giờ, Chúa Trịnh đi tới đâu cũng kéo theo việc xây dựng đình đám, bày ra nhiều trò ăn chơi, đám rước lố bịch, gây hao tốn bao tiền của và sức lực của nhân dân nghèo. Theo lời văn của Phạm Đình Hổ, Chúa hiện lên là một con người có sở thích vô cùng hoang dâm và bệnh hoạn.
Hắn thường bày ra vô kể những trò lố lăng tốn kém, bắt các nội thần ăn mặc giả đàn bà, ngồi bày bán quanh bờ hồ. Tại các gác chuông chùa Trấn Quốc hay dưới bóng cây, bến đá, nhạc công tấu nhạc mua vui ngày đêm không dứt.
Không chỉ có thú vui hưởng lạc lố lăng, đáng lên án gay gắt, Trịnh Sâm còn cùng bọn quan lại Lê – Trịnh ngang nhiên cướp đoạt trắng trợn những đồ vật quý giá trong nhân gian, cốt lấy làm của riêng.
Để được sống xa hoa, hưởng lạc, từ Chúa tới quan đều trở thành những tên cướp, ngày ngày ra sức bóc lột khắp chốn cùng quê. Bằng những từ ngữ sống động, miêu tả kỹ lưỡng và công phu, nhà văn đã miêu tả chân thực việc di chuyển cây đa quý về tô điểm cho cung vua.
Là một cây cổ thụ “mọc trên đầu non hốc đá, rễ dài đến vài trượng”. Công việc ấy “một cơ binh mới khiêng nổi”, “bốn người đi kém, đều cầm gươm, đánh thanh la, đốc thúc quân lính khiêng cho đều tay”. Chỉ với một thú vui chơi ngẫu hứng, bọn quan lại đã phải huy động tới hàng trăm những con người khốn khổ, hao tốn bao công sức, thời gian và tiền bạc của nhân dân.
Đặc biệt, tới cuối đoạn văn, Phạm Đình Hổ không chỉ đơn thuần dừng lại tả cảnh thiên nhiên yên tĩnh, phồn thực nơi phủ chúa mà ẩn chứa trong nó là sự bất thường đáng lưu tâm.
Trong phủ, tùy chỗ, điểm xuyết bày vẽ ra hình núi non bộ trông như bến bể đầu non. Mỗi khi cảnh đêm thanh vắng, tiếng chim kêu vượn hót ran khắp bốn bề, hoặc nửa đêm ồn ào như trận mưa sa gió táp, vỡ tổ tan đàn, kẻ thức giả biết đó là triệu bất tường
– Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh
Xuyên suốt từ đầu đoạn văn, Phạm Đình Hổ chỉ kể lại, trần thuật câu chuyện bằng giọng điệu bình bình, không nhấn nhá nhưng đến đây ông cũng phải cất tiếng thở dài não nề.
Nhà văn ái ngại trước những dấu hiệu tất yếu dẫn đến sự bại vong của một triều đại. Bởi lẽ, tiếng chim kêu và vượn hú tựa như tiếng than của muôn loài đang bị kìm hãm, vạn vật đang giận dữ tột cùng.
Với phép nghệ thuật liệt kê cùng hình ảnh tả cảnh ẩn dụ bất thường trong đêm khuya thanh vắng. Nhà văn đang dần báo hiệu về một tương lai khốn đốn của triều đại thối nát, chỉ lo ăn chơi hưởng lạc trên mồ hôi, công sức và máu thịt của nhân dân.
Bằng nét tinh tế trong cách khắc hoạ hiện thực, mang đến sự khách quan điềm đạm, tưởng chừng lạnh lùng nhưng nhà văn đã làm bật những chi tiết ẩn dụ sâu sắc, giá trị độc đáo của Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh.
Sự nhũng nhiễu của bọn quan lại dưới trướng Thịnh Vương Trịnh Sâm
“Thượng bất chính, hạ tắc loạn” là câu thành ngữ thường được lưu truyền trong dân gian, ý nói bề trên làm việc không quang minh, chính trực thì kẻ dưới ắt sẽ học theo điều sai trái ấy.
Điều này hoàn toàn ứng với thời Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm, chính thói ăn chơi hưởng lạc của Chúa đã tạo ra đám hoạn quan nhũng nhiễu nịnh bợ. Đó là những kẻ nổi lên nhờ thói nịnh nọt, trở thành tay sai đắc lực trong công cuộc hưởng lạc của nhà vua.
Chúng dùng mọi thủ đoạn bỉ ổi như “mượn gió bẻ măng” để ra sức nhũng nhiễu, vơ vét của nhân dân. Không những vậy còn bày ra vô số trò cướp bóc, vu cáo một cách trắng trợn.
Với hàng loạt các động từ kết hợp miêu tả như chúng “trèo qua tường thành lẻn ra”, “lấy phăng đi” hay “buộc tội”, nhà văn cho thấy sự ngang ngược và bất nhân của bọn quan lại, quý tộc thời Lê – Trịnh. Độc giả qua đó thấy được tình cảnh khốn đốn, tiêu điều của nhân dân lao động Đại Việt.
Trong bức tranh xã hội hiện thực ấy, những người nông dân nghèo phải chịu cảnh khốn khổ, khó khăn đến cùng cực. Họ vừa bị cướp bóc vừa bị đòi tiền, chỉ biết kêu oan thấu trời nhưng cũng có khi ngậm ngùi tự tay phá hủy, đập bỏ cây cảnh của mình để tránh tai vạ.
Nhằm tăng tính chân thực cho tác phẩm, Phạm Đình Hổ đã lựa chọn kể chính câu chuyện của gia đình mình. Xuất thân trong một gia đình quan lại cuối thời Lê – Trịnh, nhà ông có cây lê “cao vài mươi trượng, lúc nở hoa, trắng xóa thơm lưng”, lại có hai cây lựu trắng và đỏ rất quý. Thế nhưng, vì sợ thói nhũng nhiễu của bọn quan lại dưới trướng mà bà “cung nhân” nhà ông đành phải sai người chặt đi.
Bằng lối hành văn chân thực và sống động, Phạm Đình Hổ đã bộc lộ kín đáo thái độ căm ghét và phê phán thói ăn chơi hưởng lạc của vua chúa. Đồng thời nhà văn muốn bày tỏ sự cảm thông, thương xót với những số phận con người bị áp bức trong xã hội phong kiến đương thời.
Nét đặc sắc và giá trị nghệ thuật của Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh
Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh là một trong những tác phẩm tiêu biểu của nhà văn Phạm Đình Hổ. Là truyện ngắn được ghi chép tùy hứng nhưng nhà văn đã thành công phác họa nên từng mảnh tranh nhỏ, vẽ ra hiện thực xã hội thời đại ông đang sống.
Với cách vận dụng lối nghệ thuật tùy bút tài hoa, tác phẩm đem lại những cái nhìn khách quan sinh động về tầng lớp quan lại quyền quý ngày ấy. Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh còn là bức hoạ về nỗi thống khổ, cơ hàn của nhân dân lao động những năm cuối đời Lê và thời Tây Sơn.
Khác với các cây bút văn học thời hiện đại, với cách hành văn tản mạn của Phạm Đình Hổ, không bóng bẩy và hoa mỹ. Ông khéo léo gửi gắm ở thiên bút ký những thái độ phê phán, lên án gay gắt quan lại phong kiến dưới thời Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm.
Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh không chỉ giàu giá trị hiện thực, tác phẩm còn mang giá trị nhân đạo cao đẹp. Nhờ thể tùy bút giản dị, truyện ngắn phơi bày góc tối của lịch sử đã qua, từ đó gửi gắm suy ngẫm day dứt về thực tại của con người và cuộc đời.
Bên cạnh đó, nhà văn cũng rất tài tình trong việc sử dụng các biện pháp nghệ thuật linh hoạt. Với các chi tiết miêu tả chọn lọc đắt giá, giàu sức thuyết phục, thành công đem đến hiệu quả lớn trong việc truyền tải giá trị bài học sâu sắc của tác phẩm.
Với Phạm Đình Hổ, ông không lựa chọn bộc lộ trực tiếp xúc cảm cá nhân vào tác phẩm. Tuy vậy, Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh kết thúc nhưng vẫn phảng phất đó đây một phong vị đượm buồn của một nhà văn luôn trăn trở với những nỗi lo với dân với nước.
Là tác phẩm đã trải dài thời gian lịch sử, một thời đã thành dĩ vãng nhưng những giá trị về lịch sử hay văn hoá dân tộc vẫn vẹn nguyên giá trị cho đến tận ngày nay.
Yến Linh
