Trong lời ăn tiếng nói hàng ngày, thành ngữ “Rách như tổ đỉa” được dùng để chỉ sự rách nát, nham nhở của các đồ dùng từ vải hay lá, đặc biệt là quần áo. Ngoài ra, nó còn ám chỉ hoàn cảnh nghèo đói, bần cùng đến cùng kiệt.
Ý nghĩa của thành ngữ Rách như tổ đỉa
Cách nói này mượn hình ảnh “tổ đỉa” quen thuộc trong đời sống lao động hàng ngày. Nó là một loại cây thường mọc ở bờ nước, phần lá trông xơ xác và yếu ớt dễ gây liên tưởng đến sự rách nát, nham nhở của quần áo hay váy vóc.
Theo quan niệm dân gian, mức độ giàu nghèo thường thể hiện qua quần áo diện hàng ngày. Vì vậy, thành ngữ “Rách như tổ đỉa” cũng được mở rộng và khái quát để chỉ cảnh ngột nghèo nàn, đói khổ của con người.
Cách nói gần gũi này còn được biết đến ở dạng biến thể là “Xác như tổ đĩa”. Bên cạnh đó, kho tàng văn học dân gian cũng có các lối diễn đạt khác như “Rách như tàu lá khô”, “Rách như xơ mướp” hay “Xác mồng tơi”.
Thành ngữ Rách như tổ đỉa và tác phẩm Gió lạnh đầu mùa
Gió lạnh đầu mùa là một trong số tác phẩm làm nên tên tuổi của nhà văn Thạch Lam. Đứa con tinh thần này ra mắt công chúng lần đầu vào năm 1937, tái hiện câu chuyện thấm đẫm tình người giữa hiện thực nghiệt ngã.
Tác phẩm lấy bối cảnh mùa đông tại một phố chợ nghèo, khi ấy các đứa trẻ khắp vùng vẫn phải mặc những chiếc manh áo mỏng. Phảng phất trong từng câu chữ là bầu không khí lạnh giá cũng như cảnh ngộ khó khăn của nhân dân thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám.
Trong số các đứa trẻ ấy, bé Hiên hiện lên với hoàn cảnh vất vả và đáng thương hơn cả. Em co rúm người vì chiếc áo rách nát, để lộ tấm phần lưng cùng đôi tay gầy gò.
“Sơn thấy chị gọi nó không lại, bước tới gần, trông thấy con bé co ro đứng bên cột quán, chỉ có manh áo rách tả tơi, hở cả lưng và tay.” – Tình cảnh tội nghiệp của bé Hiên trong Gió lạnh đầu mùa
Tấm áo mỏng manh, rách rưới của bé Hiên ở Gió lạnh đầu mùa cũng giống với ý nghĩa câu thành ngữ “Rách như tổ đỉa”. Trong xã hội lúc bấy giờ, có vô số đứa trẻ tội nghiệp giống như em, phải trải qua thời thơ ấu thiếu thốn đến cùng cực.
Với hình ảnh manh áo ấy, Thạch Lam đã tái hiện cả một thời kỳ khắc nghiệt và tăm tối trước Cách mạng tháng Tám. Tuy vậy, đứa con tinh thần do nhà văn sáng tác vẫn thấm đẫm giá trị nhân đạo, ánh lên tia nắng ấm áp của tình người.
Tình cảnh rách như tổ đỉa trong truyện ngắn Vợ nhặt
Kim Lân được biết đến như cây bút nổi tiếng ở lĩnh vực văn học Việt Nam với nhiều tác phẩm thấm đẫm giá trị hiện thực. Nằm trong số đó là Vợ nhặt, ra mắt độc giả lần đầu vào năm 1948.
Tác phẩm đã tái hiện một cách chân thực đến trần trụi nạn đói khủng khiếp vào năm 1945. Xuyên suốt áng văn là bầu không khí ảm đạm cùng vô số hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn đủ bề.
Nhân vật chính của Vợ nhặt là Tràng, anh sống ở xóm ngụ cư và có vẻ ngoài xấu xí, thô kệch. Vì vậy, chàng trai này vẫn trong tình trạng ế vợ, một mình cùng người mẹ già chật vật với miếng ăn.
Trong lần kéo xe thóc lên tỉnh, Tràng vô tình gặp gỡ và làm quen với một người con gái lạ. Vài ngày sau gặp lại, anh dường như không thể nhận ra bởi cô đã hốc hác hơn nhiều.
Để khắc họa dáng vẻ tiều tụy của cô gái, Kim Lân đã vận dụng cách nói “Rách như tổ đỉa”. Ông không giữ nguyên vẹn thành ngữ mà biến đổi linh hoạt, khiến cho tình cảnh ấy thêm phần ám ảnh độc giả.
“Hôm nay thị rách quá, áo quần tả tơi như tổ đỉa, thị gầy sọp hẳn đi, trên cái khuôn mặt lưỡi cày xám xịt chỉ còn thấy hai con mắt.” – Cảnh ngộ tả tơi của người phụ nữ trong truyện ngắn Vợ nhặt
Sự xuất hiện thành ngữ “Rách như tổ đỉa” không chỉ khắc sâu vào tâm khảm độc giả ấn tượng hãi hùng về nạn đói mà còn khiến áng văn thêm phần sinh động và gần gũi. Nó cũng phần nào thể hiện ngòi bút tài hoa cùng tài năng nghệ thuật của Kim Lân.
Với Vợ nhặt, tác giả đã đóng góp vào nền văn học nước nhà một tác phẩm cảm động về nạn đói lịch sử năm 1945. Qua đó, ông gieo rắc vào tâm hồn người thưởng thức hạt mầm của tình yêu thương cùng sự cảm thông đối với các mảnh đời bất hạnh.