Mỗi tác phẩm ra đời đều là thành quả lao động nghệ thuật đầy tâm huyết của người sáng tạo. Vì vậy, chúng không chỉ là thứ vật thể bình thường mà còn có cả đời sống riêng, vượt xa khỏi mong muốn của tác giả và đi mãi với thời gian cùng năm tháng.
Trong tư cách một người nghệ sĩ suốt đời cống hiến cho lĩnh vực nghệ thuật, Thái Bá Vân đã nhận thức một cách sâu sắc điều này và phơi trải lên từng trang giấy. Tiếp xúc với tác phẩm là tập hợp bài viết phê bình của ông, do Viện Mỹ Thuật Việt Nam ấn hành năm 1998.
Tác giả Thái Bá Vân và những trang văn phê bình nghệ thuật ấn tượng
Tác giả Thái Bá Vân sinh năm 1934 tại huyện Đô Lương, tỉnh Nghệ An ngày nay. Sau khi tốt nghiệp khoa lịch sử nghệ thuật thuộc Đại học Praha ở Tiệp Khắc, ông quay về làm việc cho Viện Mỹ Thuật Hà Nội.
Sinh thời, ông từng đảm nhận nhiều công việc liên quan đến nghệ thuật, đặc biệt là lĩnh vực mỹ thuật. Dù ở vai trò nào, Thái Bá Vân cũng thể hiện tài năng cùng vốn hiểu biết uyên sâu của mình.
Nhà phê bình nghệ thuật lỗi lạc này vô cùng nhạy cảm với cái đẹp, có phong cách lập luận chặt chẽ cùng lối hành văn độc đáo. Từng câu chữ ông viết ra dường như đều mang nhịp điệu riêng, vừa trầm bổng lại thi vị.
“Từ tờ giấy trắng mà vẽ nên tranh, từ hòn đất mà làm nên tượng, đó là từ trong trắng mà đi đến hạnh phúc, là thiết lập lại cái không vào cái có, là giới hạn, là trách nhiệm và lòng tin của ta, không phải vào cái ai cũng nhìn thấy bằng con mắt, mà là, vào cái ta quan niệm trong lòng.” – Thái Bá Vân nói về quá trình thai nghén nên tác phẩm nghệ thuật với cách lập luận xác đáng quyện hòa cùng câu chữ in đậm chất thơ
Trong suốt cuộc đời hoạt động vì nghệ thuật, Thái Bá Vân lúc nào cũng trăn trở khôn nguôi về vấn đề hiện thực. Đối với ông, kẻ sáng tác không thể chỉ nhìn sự vật như vẻ ngoài vốn có của nó mà phải hướng tầm mắt vào bên trong để nhìn thấy bản chất cốt lõi.
“Hiện thực không phải là cái ta nhìn thấy bằng con mắt, mà là cái ta quan niệm bằng tâm tưởng.” – Tác giả thể hiện quan điểm của mình về hiện thực trong lĩnh vực nghệ thuật
Không chỉ vậy, ông còn vô cùng mẫn cảm trước những chuyển biến trong thời đại lúc bấy giờ. Nhà nghiên cứu kiêm phê bình này lên tiếng muốn nghệ thuật Việt Nam dung hoà vào dòng chảy thế giới, tiếp thêm sức mạnh để khơi nguồn sáng tạo cho các hoạ sĩ trẻ.
Tuy không sáng tác nhiều bài viết nhưng mỗi đứa con tinh thần của Thái Bá Vân đều mới mẻ và độc lập, để lại ấn tượng khó phai trong lòng độc giả. Chúng chủ yếu được tổng hợp thành tác phẩm Tiếp xúc với nghệ thuật do Viện Mỹ Thuật Việt Nam ấn hành.
Văn bản Tiếp xúc với tác phẩm nằm trong phần đầu cuốn sách, bao gồm ba bước để cảm thụ trọn vẹn giá trị đích thực của một tác phẩm. Với hệ thống luận điểm xác đáng và phong phú, nó đã mang đến cho người đọc cái nhìn thấu đáo, đa chiều không chỉ về lĩnh vực hội họa mà còn cả văn học.
Sự tồn tại của đời sống vật thể và trừu tượng trong Tiếp xúc với tác phẩm
Ngay từ đầu bài viết, Thái Bá Vân đã khẳng định mỗi tác phẩm đều có hai đời sống tồn tại một cách độc lập và khác biệt. Không chỉ là những đường nét hay màu sắc mà mắt thường có thể nhìn được, nó còn chứa đựng cả nhiều nét nghĩa buộc người thưởng thức phải lặng mình khám phá.
Trong đó, đời sống vật thể được thể hiện bởi chính bản thân tác phẩm, ví như sự tồn tại của cuộc sống vật chất. Tuy nhiên khi cảm nhận nghệ thuật, người tiếp nhận cần phải xem xét nó ở đời sống hình tượng, ấy là những giá trị mang tính thẩm mỹ, tinh thần mà tác giả gửi gắm.
Văn sĩ đã mang vào trang viết dẫn chứng về bức tranh sơn dầu nổi tiếng Em Thúy do họa sĩ Trần Văn Cẩn sáng tạo nhằm mục đích giúp người đọc hiểu rõ hơn quan điểm ấy của mình. Nó là bức họa nhưng cũng có đời sống tinh thần riêng như một hình tượng nghệ thuật.
“Vô tình tôi có một tác phẩm: Em Thúy của Trần Văn Cẩn chẳng hạn. Tác phẩm đó là một, không thay đổi. Tuy nhiên tôi nói rằng nó có hai đời sống, hai tồn tại.” – Tiếp xúc với tác phẩm
Đời sống thứ hai của tác phẩm bắt nguồn từ những giá trị cao cả mà nó chứa đựng, khiến nội tâm con người thêm phong phú. Đây chính là cái đích mà các nghệ sĩ luôn hướng đến, họ muốn đứa con tinh thần do mình thai nghén trở thành tuyệt tác chung cho cả nhân loại.
Trong Tiếp xúc với tác phẩm, nhà phê bình Thái Bá Vân cũng đã nhấn mạnh tầm quan trọng của đời sống thứ hai ấy. Khi dấn thân vào lĩnh vực đề cao cái đẹp, người sáng tác phải mang đến cho bức tranh hay bài viết sức sống tinh thần bền bỉ, xuất phát từ những bài học thấm đẫm tính nhân văn.
“Mục đích bao la của tác phẩm nghệ thuật cũng thế. Xưa nay vẫn là ở chỗ vượt lên trên đời sống cơ bắp có thật của mình để đạt tới cái đẹp của hình tượng, như một giá trị tinh thần, nhiều khi còn mơ màng, xa xôi cũng được.” – Tiếp xúc với tác phẩm
Bên cạnh đó, tác giả cũng cho rằng mỗi tác phẩm đều có một đời sống thứ hai không giống nhau. Chúng là những cấu trúc mở với vô vàn nét nghĩa riêng biệt, cho phép người thưởng thức trở thành kẻ đồng sáng tạo.
“Hiện tượng này xảy ra trong ý thức tôi, ở cái khả năng trừu tượng hóa của đầu óc con người.” – Tiếp xúc với tác phẩm
Đứa con tinh thần do giới nghệ sĩ viết ra là chiếc cầu kết nối họ với đối tượng tiếp nhận. Thông qua từng nét vẽ hay câu chữ trên trang giấy trắng, người thưởng thức sẽ hiểu hơn về thế giới nội tâm rộng lớn của tác giả.
“Tác phẩm như một con quay kỳ lạ, chỉ có thể xuất hiện và vận động. Muốn làm cho nó xuất hiện cần phải có một hoạt động cụ thể gọi là sự đọc. Và tác phẩm văn học chỉ kéo dài chừng nào sự đọc còn có thể tiếp tục. Ngoài sự đọc ra, nó chỉ là những vệt đen trên giấy trắng.” – Triết gia Sartre nói về sức sống của tác phẩm nghệ thuật
Dù bức tranh có đẹp đẽ, bài viết đặc sắc đến đâu mà thiếu đi sự đón nhận từ phía công chúng thì cũng không thể sở hữu một đời sống tinh thần trọn vẹn. Điều này đặt ra yêu cầu cho những người sáng tạo, buộc phải đưa vào trong từng đường nét, câu chữ trái tim cùng bầu máu nóng của mình.
Giá trị chủ quan của tác phẩm trong văn bản Tiếp xúc với tác phẩm
Sau khi mang đến cho độc giả một cái nhìn toàn diện về đời sống thứ hai, nhà phê bình văn học Thái Bá Vân đã khẳng định ý nghĩa thực sự của hiện thực trong tác phẩm. Nó không phải là sao chép hay mô phỏng thế giới một cách máy móc mà tái hiện tâm hồn người viết cùng những bài học nhân sinh sâu sắc.
Một lần nữa, tác giả lại vận dụng tác phẩm Em Thúy của họa sĩ tài ba Trần Văn Cẩn để làm rõ và củng cố thêm luận điểm này. Ông không cần biết chính xác thông tin nhân vật mà vẫn có thể hiểu được nội dung cùng thông điệp người vẽ muốn gửi gắm.
“Tôi không biết em Thúy thật là ai cả. Tôi chưa bao giờ gặp người đó. Tôi không hề thấy mặt mũi em ra sao, tính tình em thế nào, để kết luận như thường tình rằng bức tranh giống hay không giống, hiện thực hay không hiện thực.” – Tiếp xúc với tác phẩm
Dù cho có đổi tên thì tư tưởng hay ý nghĩa về mặt thẩm mỹ mà bức vẽ ấy chứa đựng vẫn không hề thay đổi. Đó là vì giá trị cốt lõi nằm ở tấm lòng và cách nhìn nhận cuộc đời của kẻ sáng tạo.
Tuy nhiên, hiện thực trong tác phẩm không hề xa rời mà gắn chặt với thực trạng cuộc sống thông qua lăng kính chủ quan và sự chiêm nghiệm của nghệ sĩ. Họ đã sống hết mình, lắng nghe mọi tiếng khóc than hay nỗi niềm chung để tìm cảm hứng, thai nghén nên những công trình nghệ thuật vĩ đại.
“Tác phẩm nghệ thuật là một hình ảnh thực tại, nhưng đó là hình ảnh có linh hồn mà chính cái linh hồn này mới làm cho tác phẩm sống. Nghĩa là dù trải qua thời gian vẫn gây được xúc động trong lòng người.” – Nguyễn Đình Thi
Đối với Thái Bá Vân, tác phẩm chỉ có thể trở thành kiệt tác, sống mãi trong trái tim kẻ thưởng thức khi nó chứa đựng được nỗi lòng người sáng tạo. Không dừng lại ở đó, sản phẩm lao động nghệ thuật ấy còn phải thể hiện tâm trạng chung của cả thời đại hay cộng đồng.
Tiếp xúc với tác phẩm và vai trò của người đồng sáng tạo
Bằng vốn trải nghiệm phong phú cùng nhiều năm lăn lộn trong lĩnh vực nghệ thuật, tác giả nhận thức sâu sắc sức sống thực sự của tác phẩm. Dù dòng thời gian có chảy trôi thì đứa con tinh thần do nghệ sĩ dày công sáng tạo vẫn sẽ trường tồn, ấy là vì nó luôn được bồi đắp thêm vô vàn nét nghĩa mới.
“Trong khi đó, đời sống tinh thần, thẩm mĩ của hình tượng lại không bao giờ đứng yên. Nó di chuyển, sinh động, phong phú ở từng thời, từng buổi, từng nơi chốn, trước từng con người, tùy thuộc vào tư chất và trình độ.” – Tiếp xúc với tác phẩm
Khi người sáng tác hoàn thành trang bản thảo cuối cùng và mang đến công chúng, cuộc sống của tác phẩm mới thực sự bắt đầu. Nó len lỏi vào tâm trí người tiếp nhận, khoác lên mình những tầng nghĩa mới mẻ, thậm chí vượt xa khỏi mục đích ban đầu ở phía tác giả.
Công trình nghệ thuật không phải chỉnh thể rập khuôn và khép kín mà là thế giới mở cho phép người đồng sáng tạo thể hiện trí tưởng tượng phong phú thông qua cảm nhận riêng. Qua đó, mỗi cá nhân sẽ tìm được những triết lý sống khác nhau, ẩn sau lớp vỏ của hình thức bên ngoài.
“Một tác phẩm hàm súc bao giờ cũng dành cho trí tưởng tượng của người xem một cánh cửa tự do hé mở, chờ đợi ở người xem sự bù đắp chủ quan.” – Tiếp xúc với tác phẩm
Để có thể tạo nên các tác phẩm vừa hàm súc lại khơi dậy ở phía người tiếp nhận tác phẩm cảm xúc mạnh mẽ cùng niềm khao khát khám phá, giới nghệ sĩ phải chắt lọc hiện thực cuộc sống, tìm ra những gì tinh túy.
Điều này buộc họ không ngừng nỗ lực tìm tòi và học hỏi, nhìn thấy ở sự việc thứ tưởng như bình thường nhưng mang vẻ đẹp lấp lánh. Bằng không, bức vẽ hay bài văn được sáng tác ra chỉ là đồ vật đơn thuần, không thể để lại dư âm trong lòng công chúng.
Ngược lại, người tiếp nhận cũng nên hòa mình vào trong tác phẩm, cảm nhận một cách chân thực và sâu sắc thông điệp mà tác giả muốn truyền tải. Để làm được điều đó, họ phải nâng cao vốn hiểu biết, văn hóa cùng trình độ thẩm mỹ.
“Chúng ta có thể hiểu được tác phẩm thi ca chừng nào chúng ta tham gia vào việc sáng tạo ra nó.” – Nhà phê bình nghệ thuật Potevnia nói về quá trình tiếp nhận tác phẩm
Bằng lập luận chặt chẽ cùng dẫn chứng cụ thể, Thái Bá Vân đã nhấn mạnh tầm quan trọng của đối tượng tiếp nhận. Chính họ cũng tham gia vào quá trình sáng tạo tác phẩm, ban cho nó những ý nghĩa và cuộc đời mới.
Tài năng văn học của Thái Bá Vân qua văn bản Tiếp xúc với nghệ thuật
Bên cạnh việc mang đến góc nhìn toàn diện về hành trình cảm thụ nghệ thuật, Tiếp xúc với tác phẩm còn để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả bởi những nét đặc sắc ở mặt hình thức.
Với bàn tay tài hoa, Thái Bá Vân đã chọn lọc và mài dũa từng câu chữ, lời văn cùng với việc hệ thống luận điểm trong bài được văn sĩ sắp xếp vô cùng khéo léo. Điều đó làm cho bài viết có tính liên kết chặt chẽ, tạo nên sự thống nhất về câu chuyện tiếp nhận nghệ thuật.
Hơn nữa, nhà phê bình Thái Bá Vân còn đặt tên rõ ràng cho từng quan điểm, mang vào trang văn các dẫn chứng tiêu biểu để chứng minh cho lý lẽ được đưa ra. Điều này vừa thể hiện sự tinh tế của ông, lại bộc lộ cả tư duy nghệ thuật sắc bén, tài tình.
“Tất cả chúng ta đây, đều mỗi người một khía cạnh, một góc độ khác nhau, đóng góp thêm vào hiện thực và nội dung trên từng Hà Nội phố của Bùi Xuân Phái.” – Tác giả trích các tác phẩm tiêu biểu để làm rõ quan điểm của mình về nghệ thuật
Không chỉ vậy, ngôn ngữ cùng giọng điệu trong văn bản cũng được biến tấu vô cùng linh hoạt, lúc thì dõng dạc khi lại thiết tha. Bằng cách trực tiếp xưng “tôi”, nhà văn phần nào thể hiện rõ quan điểm cùng nỗi lòng giấu kín bấy lâu về vấn đề cảm thụ tác phẩm.
Bất kỳ đứa con tinh thần nào của giới nghệ sĩ cũng sẽ phải trải qua thử thách khó khăn, khắc nghiệt mang tên thời gian. Chỉ có những tác phẩm thực sự vĩ đại, chứa đựng ý nghĩa cùng giá trị cao cả mới có thể vượt qua và neo đậu nơi tâm hồn người thưởng thức.