Trở về là một trong những truyện ngắn ấn tượng của nhà văn Thạch Lam, in trong tập Gió đầu mùa xuất bản năm 1937. Tập truyện này không hấp dẫn độc giả bởi tình tiết gay cấn mà bằng lối kể chuyện tâm tình về cảnh đời, cảnh sống tối tăm.
Ngôn từ nhẹ nhàng, đằm thắm cùng cách kể chuyện giản dị là điểm nhấn độc đáo, để lại cho người đọc suy ngẫm khó quên về chữ “hiếu” của người con với cha mẹ, nỗi xót xa khi con người mải mê chạy theo danh lợi mà quên đi những điều mộc mạc xưa cũ.
Nhà văn Thạch Lam là cây bút xuất sắc trong nhóm Tự lực văn đoàn
Nhà văn Thạch Lam sinh năm 1910 tại Hà Nội, tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh. Ông là người con thứ sáu trong gia đình, nguyên quán ở Hội An, tỉnh Quảng Nam.
Thạch Lam và hai người anh ruột là Nguyễn Tường Tam (nhà văn Nhất Linh), Nguyễn Tường Long (nhà văn Hoàng Đạo) đều là những cây bút chủ lực của trào lưu văn học Tự lực văn đoàn với các tác phẩm để lại dấu ấn đặc biệt trên văn đàn những năm 30 thế kỉ XX.
Đời văn của ông gắn liền với hai địa danh là Hà Nội và vùng quê Cẩm Giàng (Hải Dương). Cái ga xép buồn tĩnh lặng với tiếng còi tàu thảng thốt, da diết trong đêm, ngôi nhà ánh sáng bên đường tàu cùng con người bình dị, mộc mạc nơi đây đã làm nên chất thơ lay động, vừa mơ mộng vừa man mác trong trang văn Thạch Lam.
“Lời văn Thạch Lam nhiều hình ảnh, nhiều tìm tòi, có một cách điệu thanh thản, bình dị và sâu sắc. Văn Thạch Lam đọng nhiều suy nghiệm, nó là cái kết tinh của một tâm hồn nhạy cảm và từng trải về sự đời.” – Nhà văn Nguyễn Tuân tâm sự
Tác giả mất năm 1942 tại Hà Nội, khi đang còn trong độ tuổi rực rỡ trên văn đàn. Mặc dù sự nghiệp văn chương ngắn ngủi nhưng Thạch Lam đã để lại nhiều tác phẩm có giá trị như Gió lạnh đầu mùa, Nắng trong vườn, Sợi tóc, Hai đứa trẻ, Hà Nội băm sáu phố phường.
Trở về là truyện ngắn đặc sắc của Thạch Lam, khắc họa nỗi xót xa của người mẹ già tần tảo sớm hôm nuôi con ăn học nhưng cuối cùng vì chìm đắm trong danh lợi mà anh ta đã thờ ơ, vô tâm với chính người đã sinh thành ra mình.
Truyện ngắn Trở về khắc họa sự vô ơn đáng trách của đứa con bất hiếu
Trở về là một truyện ngắn dễ hiểu với cốt truyện đơn giản nhưng chứa đựng trong đó là bài học về đạo hiếu làm con đáng suy ngẫm.
Câu chuyện xoay quanh nhân vật chính tên Tâm, được người mẹ tần tảo sớm khuya nuôi dạy nên người. Tuy nhiên khi được ra thành phố, cuộc sống danh lợi hào nhoáng, kim tiền lấp lánh dường như khiến anh ta mờ mắt và quên đi người mẹ già ở quê nhà.
Trong quãng thời gian sáu năm trời biền biệt ấy, anh chàng chỉ gửi tiền hàng tháng về cho mẹ và tuyệt nhiên không một lời hỏi thăm, để tâm đến những bức thư mẹ gửi từ quê ra với biết bao sự săn sóc, ân cần.
Tồi tệ hơn nữa, vì sợ bị phát hiện là mình có người mẹ nghèo khổ nơi quê nhà nên anh ta không báo tin cho mẹ biết rằng mình đã lấy vợ. Khi bất đắc dĩ phải về thăm, Tâm đáp lại tình cảm của bà bằng sự thờ ơ cùng thái độ kiêu căng, hách dịch.
“Trong thời gian ấy, ở Hà Nội, Tâm gắng sức làm việc để giành một cái địa vị trong xã hội. Chàng lấy vợ, con một nhà giàu có, cũng không cho mẹ biết. Thỉnh thoảng chàng nhận được ở nhà quê gửi ra một bức thư mà chữ viết non nớt nguệch ngoạc, và lời lẽ quê kệch. Tâm chỉ đọc thoáng qua rồi không để ý đến. Sống trong hoàn cảnh giàu sang chắc chắn, Tâm không bao giờ nghĩ đến quê nhà nữa.” – Trở về
Câu chuyện được đẩy lên cao trào khi Thạch Lam tạo ra một “thử thách” cuối cùng cho nhân vật Tâm ở phần kết truyện. Hình ảnh bà mẹ khom lưng dựa vào người Trinh để cố ngắm nhìn con trai khiến độc giả không khỏi nhói lòng.
Tuy vậy, hắn vẫn chẳng quan tâm và còn cảm thấy khó chịu với điều ấy. Anh ta chỉ lo sợ rằng bà cụ sẽ khóc lóc kể lể, ái ngại những câu bình phẩm to nhỏ, cái mỉm cười chế giễu của mọi người mà không quan tâm đến cảm xúc người mẹ nghèo.
Đốn mạt thay hắn đi ngang qua họ và dửng dưng khi thấy chiếc xe chạy bắn vọt bùn lên quần áo hai người. Thạch Lam đã làm nổi bật sự suy đồi đạo đức của con người trong xã hội đồng tiền lên ngôi, phản ánh sự đểu giả và tha hóa nhân cách bằng ngòi bút đầy tinh tế.
Khi con người chạy theo danh lợi mà quên đi những điều xưa cũ
Đã có lúc Tâm tự chế giễu mình khi nhớ lại ước mơ hồi nhỏ rằng yêu một cô thôn nữ, sống thanh bạch dưới túp lều tranh. Ký ức trong trẻo đó khiến anh ta cảm thấy nực cười, cuộc sống bon chen khiến con người thay đổi, sẵn sàng chà đạp lên chính quá khứ bản thân.
Ra khỏi ngôi nhà tuổi thơ, Tâm cảm thấy “nhẹ hẳn cả người” và chẳng có chút mảy may xúc động với nơi đã chăm bẵm anh ta những ngày khốn khó, “không còn một cái liên lạc gì ràng buộc Tâm với thôn quê nữa. Những người họ hàng ở làng chỉ làm chàng sinh ghét, vì những sự đi lại nhờ vả lôi thôi”.
Dẫu luôn muốn che giấu quá khứ bằng sự lãnh đạm thường trực song ẩn sâu bên trong thâm tâm, anh ta vẫn còn chút gì đó xúc động khi đặt chân lên mảnh đất quê hương.
“Tuy vậy, khi đến gần đầu làng, Tâm trong lòng cũng thấy cảm động. Hai bên cánh đồng lúa xanh gió đưa như nổi sóng. Trên đường giải đá, mặt đất khô rắn lại và nứt nẻ nhiều chỗ. Tâm nhớ lại cái đất ấy đã làm đau đớn bàn chân non nớt của chàng khi còn nhỏ ngày ngày cắp sách đi học.” – Trở về
Tác giả đã tinh tế khi xen kẽ chi tiết đắt giá này, làm nổi bật một điều rằng bản chất con người vốn không xấu xa, chỉ là bị lợi danh trước mắt làm khuất lấp những giá trị tốt đẹp.
Đây cũng là tinh thần nhân đạo nổi bật trong các trang viết của Thạch Lam, sự khám phá tinh vi về nội tâm giúp ông thành công khi khai thác mảng truyện ngắn.
Tuy nhiên nỗi day dứt đó chỉ là thoáng qua và Tâm lại trở về với sự tự phụ vốn có khi chứng kiến “lũ trẻ con bẩn thỉu nhấp nháy nhìn mình” và dửng dưng lúc trông thấy cô hàng xóm tên Trinh tốt bụng vẫn chơi đùa cùng mình thuở nhỏ.
Kỉ niệm đẹp của tuổi thơ đối với Tâm giờ đây thật trẻ con và vô vị. Anh ta cảm thấy sẽ thật “điên rồ khi đi lấy một cô gái quê như Trinh để sống một cái đời tối tăm nghèo khổ”, sự chế giễu trong âm thầm đó khiến độc giả cảm thấy thật xót xa.
Giờ đây giữa Tâm và quá khứ tuy nghèo nhưng đầy tình nghĩa đã có một bờ rào ngăn cách, đó là xe ô tô, tiền tài, danh vọng, cái đời sang trọng, sung sướng. Hắn thảnh thơi, hưởng thụ mà mặc nhiên rũ bỏ những điều mà người mẹ nghèo khổ hy sinh cho mình.
“Phong cảnh đồng ruộng hai bên đường vùn vụt trốn lại sau như càng làm xa cách chàng với cảnh thôn quê cũ.” – Trở về
Bon chen giữa dòng đời tấp nập, mỗi người mải mê chạy theo khát vọng về vật chất mà vô tình quên đi những điều rất đỗi bình dị. Tưởng chừng như nhận được rất nhiều nhưng thực sự thì đã đánh mất đi quá nhiều thứ quý giá mà không bao giờ lấy lại được.
Nét bút quen thuộc của Thạch Lam qua truyện ngắn Trở về
Đặc điểm nổi bật nhất ở Thạch Lam đó là ông viết ít nhưng luôn để lại dấu ấn đậm nét. Các tác phẩm hầu hết đều không có cốt truyện mà chủ yếu đi sâu khai thác nội tâm, khơi gợi lên nhiều cảm xúc, suy ngẫm.
Trở về cũng là một truyện ngắn như thế, tuy không có nhiều tình tiết bất ngờ song dòng suy nghĩ của nhân vật Tâm đã được Thạch Lam khám phá, tìm tòi và lột tả trọn vẹn qua ngòi bút tinh tế, nhẹ nhàng nhưng đầy sâu sắc.
Tâm tự phụ mình là một người thành đạt, giàu sang và cho rằng người mẹ của mình, cô Trinh, những người họ hàng, đám trẻ con hàng xóm là kẻ quê kệch, kém cỏi và gần như không dành cho họ sự tôn trọng.
“Tâm lơ đãng nghe lời mẹ kể những công việc và cách làm ăn ngày một khó khăn ở làng. Chàng dửng dưng không để ý đến. Con bác Cả Sinh lấy vợ, hay chú bác ta chết thì có can hệ gì đến chàng? Cái đời ở thôn quê với đời của chàng, chắc chắn, giàu sang, không có liên lạc gì với nhau cả.” – Trở về
Mặc dù tác giả Thạch Lam không đề cập trực tiếp nhưng qua lối miêu tả nội tâm của nhân vật, ông đã phát hiện ra góc khuất trong mỗi con người. Chẳng phải riêng Tâm mà có lẽ còn rất nhiều người ngoài kia có suy nghĩ như anh ta, tuy không bộc lộ rõ ràng và ít khi để tâm đến.
Tâm lý con người được Thạch Lam khai phá triệt để, mang đến cho người đọc cái nhìn toàn diện hơn về cuộc sống và các vấn đề xung quanh nó và thẳng thắn đưa ra những quan điểm về các mặt xấu trong xã hội.
“Sức hấp dẫn chủ yếu của những trang viết Thạch Lam là ở tâm hồn dân tộc. Cái ngữ điệu nhỏ nhẹ mà man mác thi vị, những cảm xúc tinh tế của một tâm hồn dễ rung động như cánh bướm non.” – Nhà nghiên cứu Văn Tâm
Truyện ngắn Trở về là minh chứng mạnh mẽ cho sức sống của văn chương Thạch Lam. Trải qua thách thức thời gian, những sáng tác của ông ngày càng trở nên ngời sáng với giá trị nhân văn cao cả, có sức hấp dẫn kỳ diệu với nhiều thế hệ độc giả.
Tiểu Mai
