Vincent Van Gogh là danh họa được gắn liền với sự khác lạ, không chỉ trong hội họa mà còn về tính cách và cách ông nhìn cuộc sống. Qua Những người ăn khoai, công chúng lại được thấy một mặt khác của danh họa, đây cũng là tuyệt tác đầu tiên của Van Gogh.
Những người ăn khoai được vẽ khi ông đang ở Nuene, một thị trấn ở Hà Lan. Tại đây, Vincent Van Gogh đã bắt đầu hành trình hội họa của mình, những bức vẽ đầu tiên của ông lấy chủ đề là người nông dân và khung cảnh nông thôn thiếu thốn ở Nuene.
Danh họa có mối quan tâm đặc biệt cho những con người đang chật vật với đói nghèo, Nuene lại là thị trấn của nông dân và tầng lớp lao động khốn khó. Vậy nên, nơi đây trở thành địa điểm thích hợp để ông thực hiện bức tranh đầu tiên của mình.
Bức tranh này không chỉ là tác phẩm đầu tiên thể hiện rõ tài năng, sự cá tính trong hội họa của Van Gogh mà còn cho thấy tâm hồn nhạy cảm, sự trân trọng ông dành cho những người lao động.
Thiên tài tự học và những dấu ấn nghệ thuật độc đáo
Vincent Van Gogh là một trong những họa sĩ Hậu Ấn tượng vĩ đại nhất lịch sử hội họa thế giới, bên cạnh Claude Monet và Delacroix. Các tác phẩm của ông cũng đặt nền móng cho trường phái Biểu hiện sau này, tiêu biểu như Đêm đầy sao, Cà phê vỉa hè trong đêm.
Dù khối di sản của Van Gogh đóng góp nhiều cho nền Mỹ thuật thế giới, ít ai biết ông chưa từng trải qua đào tạo bài bản về hội họa. Phải đến năm 27 tuổi, danh họa mới bắt đầu vẽ tranh sau khi thất bại trong việc trở thành một nhà thuyết giáo.
Phong cách hội họa mà Van Gogh theo đuổi không giống với hai trường phái hội họa chủ đạo vào cuối thế kỷ 19. Danh họa không tả thực như các họa sĩ trường phái Tân Cổ điển hay dùng màu sắc thực tế của trường phái Ấn tượng, thế nên tranh ông không được đón nhận khi ấy.
“Van Gogh là một trong những họa sĩ Hậu Ấn tượng nổi tiếng nhất hiện nay mặc dù ông không được đón nhận rộng rãi lúc sinh thời.” – The National Gallery
Trong giai đoạn đầu sáng tác, Van Gogh thường trộn lẫn các màu sắc đối lập để tạo nên những tông màu tối và bụi bặm chủ đạo trong tác phẩm, tiêu biểu như bức Đầu của một người phụ nữ, Những người ăn khoai.
Một đặc điểm khác trong xu hướng nghệ thuật của danh họa là tình yêu dành cho thiên nhiên. Điều này thể hiện qua việc hầu hết tác phẩm là tranh phong cảnh, chỉ một số ít xuất hiện con người như Những người ăn khoai và Chân dung với cái tai băng bó.
Sự kiên trì và quyết tâm của người họa sĩ non trẻ
Vào cuối năm 1883, Van Gogh chuyển đến thị trấn Nuene, Hà Lan để sống với gia đình. Tại đây, ông bắt đầu chuỗi tranh nghiên cứu về cuộc sống của những người nông dân, kéo dài từ năm 1881 đến khi hoàn thành bức Portrait of a Woman in Blue vào cuối năm 1885.
Chuỗi tranh này gồm hơn hai trăm bản phác thảo và tranh hoàn thiện, khắc họa đa dạng hoạt động của người nông dân từ làm ruộng, chăn nuôi đến ăn uống. Trong đó, Những người ăn khoai ra đời vào giữa năm 1885, khắc họa sự nghèo khó của tầng lớp lao động bấy giờ.
Trước khi bắt đầu vẽ bức họa trên, danh họa đã dành một mùa đông trước đó chỉ luyện tập miêu tả tay và đầu. Ngoài ra, Van Gogh cũng hoàn thành hai bản nháp trong chưa đầy một tháng trước khi bức vẽ chính được thực hiện, một bản in thạch bản trước khi hoàn tất tranh.
Bản nháp đầu tiên của bức họa chú trọng vào bố cục, ánh sáng trong khi bản thứ hai tập trung nhiều hơn vào chi tiết. Bản in thạch bản thì bị lật ngược so với bản gốc do Vincent Van Gogh lúc bấy giờ chưa thuần thục kỹ thuật in.
Trong loạt tác phẩm ông luyện tập trước khi thực hiện phiên bản chính thức của Những người ăn khoai có bức chân dung Gordina de Groot, người sau này cũng xuất hiện ở góc trái bức tranh.
Khi ấy, Van Gogh đã dành nhiều thời gian lui tới nhà Groot để quan sát và phác thảo lại nội thất bên trong. Một vài bức ký họa là tiêu biểu cho giai đoạn này như Clock, Clog with Cutlery and a Spoon Rack và Hand with a Pot, the Knob of a Chair and a Hunk of Bread.
Không chỉ quan sát và ghi chép lại hình ảnh những người nông dân hằng ngày, Van Gogh còn lao động thường xuyên để có trải nghiệm chân thật về cuộc sống của họ. Hai bức họa nổi bật trong thời kỳ này gồm Người phụ nữ nông dân đứng trước một trang trại, Đầu của một người phụ nữ.
Vincent Van Gogh từng viết “Tôi cày trên khung vải bạt như cách những người nông dân làm trên cánh đồng của họ”. Để miêu tả người nông dân một cách chân thật nhất, chính ông cũng trở thành một người trong số họ, điều ấy cho thấy tâm huyết mà Van Gogh đặt lên tác phẩm.
Quá trình chuẩn bị kỳ công này của Van Gogh cho thấy ông trông mong rất nhiều vào thành quả mà bức tranh đem lại. Thế nhưng, Vincent Van Gogh đã bị các họa sĩ và công chúng chỉ trích thậm tệ bởi cảm giác thiếu chỉn chu của bức tranh.
Những người ăn khoai thể hiện tài năng và niềm tin của Vincent Van Gogh
Thuộc giai đoạn đầu trong sự nghiệp hội họa của Vincent Van Gogh, Những người ăn khoai không hoàn hảo về cấu trúc vật thể và chưa được áp dụng kỹ thuật “impasto” hay những gam màu sáng đặc trưng của danh họa nhưng vẫn làm rõ tài năng của ông qua bố cục, sự tương phản màu sắc.
Bên cạnh khả năng hội họa, Những người ăn khoai còn là bức tranh tiêu biểu ở giai đoạn mà danh họa tự nhận là “người họa sĩ nông dân”. Ngoài tình yêu dành cho nét đẹp giản dị, bức tranh còn cho thấy khát khao được gắn kết của Vincent Van Gogh với thế giới.
Viên ngọc thô của nền hội họa bấy giờ
Những người ăn khoai là bức tranh về tầng lớp lao động với năm người trong một gia đình làm nông, họ ngồi xoay quanh bữa tối với đĩa khoai tây và thức uống. Sự chân thật trong cách Van Gogh khắc họa đã làm nổi bật nét đẹp lao động bên cạnh sự thiếu thốn về vật chất của những người nông dân.
Họ có thân hình thô kệch, đặc trưng của con người quanh năm lam lũ còn khuôn mặt thì trầm ngâm, ánh nhìn vô định. Vincent Van Gogh vẽ bàn tay của những người nông dân xương xẩu để biểu đạt rõ ý đồ của bản thân:
“Tôi muốn vẽ làm sao cho mọi người hiểu được rằng những con người này, những người đang ăn khoai tây dưới ngọn đèn yếu ớt này, đã cày cấy bằng chính đôi bàn tay mà giờ đây họ đang đặt trên đĩa khoai, và điều đó nhắc nhở về công việc lao động chân tay – rằng những người nông dân ấy đã thật thà lao động để kiếm ăn.”
Chân dung họ được soi rọi bằng một nguồn sáng duy nhất là ngọn đèn treo trên trần nhà, ở gần trung tâm bức tranh. Nguồn sáng ấy chỉ đủ chiếu sáng cho bàn ăn và những mặt người, để phần còn lại chìm trong bóng tối.
Là nguồn sáng duy nhất của bức tranh lại được đặt gần trung tâm, chiếc đèn còn đóng vai trò “mỏ neo”, kéo tầm mắt người xem vào chính giữa khung hình. Thêm cả bé gái đứng quay lưng, danh họa đã tài tình dẫn dắt ánh nhìn của người thưởng thức tranh.
Bên cạnh việc sắp xếp bố cục hợp lý, màu sắc tranh cũng được Van Gogh cân nhắc kỹ lưỡng. Về tổng thể, bức tranh có sắc xám tối nhưng thực ra là tổng hợp rất nhiều sắc thái xám của những màu sắc khác, điều này thể hiện sự tỉ mẩn và chăm chút của danh họa với tác phẩm.
Ngọn đèn được tô màu “đỏ vàng rực rỡ”, khi đặt cạnh sắc xám xung quanh tạo sự tương phản mạnh mẽ. Nhờ vậy, ánh đèn trở nên “còn sáng hơn rất nhiều so với màu trắng”, vốn dĩ là màu sáng nhất khi đứng riêng lẻ.
Ban đầu, Vincent Van Gogh tô da của những người nông dân theo lựa chọn phổ biến khi ấy là hỗn hợp của màu đỏ ochre, vàng ochre và trắng. Tuy nhiên, ông nghĩ màu da ấy quá sáng và thay đổi thành “màu của những củ khoai tây chưa bóc vỏ đầy bụi”.
Danh họa không dùng nhiều màu trắng trong Những người ăn khoai nhưng ông vẫn mô tả tốt độ sáng tối nhờ sự tương phản sắc độ của màu. Nhờ thế, Van Gogh thể hiện được một cách chân thực ánh sáng và hình ảnh những người nông dân.
Đây là một bức tranh khó và có phần mới lạ vì Van Gogh không quen thuộc với kỹ thuật mô tả con người. Điều này thể hiện qua việc cấu trúc cơ thể người trong tranh sai nhiều, đơn cử như cốc nước không nằm trong lòng bàn tay, phần thân trên của nhân vật lệch khỏi khung xương.
Những sai lầm trong việc mô tả cấu trúc cơ thể người nghiêm trọng đến mức Anthon van Rappard, bậc thầy trong nghệ thuật tả thực và cũng là người bạn hiếm hoi của Van Gogh, đã chê bai thậm tệ trong bức thư gửi ông vào năm 1885:
“Anh phải thừa nhận với tôi rằng một tác phẩm thế này không phải là một tác phẩm nghiêm túc. May mắn thay, anh có thể làm tốt hơn thế, nhưng tại sao anh lại quan sát và vẽ mọi thứ một cách hời hợt như thế?”
Không chỉ phạm lỗi về cấu trúc cơ thể người, phần khung cảnh phía sau trong Những người ăn khoai cũng không chính xác. Phần nền căn phòng cũng sai phối cảnh, điều này khiến bức tranh trông vô lý so với thực tế.
Tuy vậy, đối với Van Gogh khi thực hiện Những người ăn khoai nói riêng và khi vẽ nói chung, kỹ thuật hay tính thực tế không phải ưu tiên hàng đầu mà là khả năng truyền đạt. Trong một bức thư viết cho em trai Theo, ông đã đề cập đôi phần:
“Và điều mà anh muốn vẽ được không phải một bàn tay mà là một cử chỉ, không phải một cái đầu chính xác về mặt toán học mà là một biểu cảm. Ví như khi một người đào vàng ngẩng đầu lên và hít mùi gió hoặc trò chuyện. Ngắn gọn hơn, là cuộc sống.”
Việc danh họa không bị giới hạn bởi những luật lệ nghiêm khắc của thực tế mà vẽ theo góc nhìn cá nhân và trí tưởng tượng cũng là đặc điểm chung của các họa sĩ Hậu Ấn tượng.
Tình thương và cái đẹp đối với Vincent Van Gogh
Trong Những người ăn khoai, hình ảnh người nông dân lao động được thể hiện theo cách chân thật nhất, ông giải thích cho em trai mình về điều này:
“Một cô gái nông dân mặc chiếc váy xanh đơn điệu và chắp vá cùng với vạt áo nhuốm màu sương gió, đối với tôi, đẹp hơn một cô tiểu thư. Thế nhưng nếu cô ấy diện trang phục quý phái, thì sự chất phác của cô ấy sẽ mất đi.”
Điều đó gợi nhớ đến một số danh họa như Paul Gauguin hay Gustave Courbet, những họa sĩ Hậu Ấn tượng quyết tâm rời thành thị hào nhoáng để tìm và khắc họa hình ảnh con người chân thật bằng nét cọ của mình.
Việc Van Gogh liên hệ bản thân với cái nghèo và những con người thiếu thốn có vẻ kỳ lạ, bởi lẽ ông xuất thân từ một gia đình trung lưu. Các thành viên trong gia đình danh họa, từ người chú làm nghề buôn tranh đến người em trai, tất cả đều rất khá giả.
Thế nhưng, Van Gogh vẫn luôn khác biệt với gia đình và tất cả mọi người xung quanh. Ông xem bản thân là kẻ ngoài rìa xã hội, vậy nên hình ảnh gia đình cùng ngồi bên bàn ăn có lẽ là khung cảnh mà danh họa mong muốn thuộc về.
Dù để lại nhiều tranh cãi nhưng Những người ăn khoai vẫn là một bức họa quý
Sau ngày danh họa qua đời, Những người ăn khoai trở thành tài sản của gia đình Van Gogh cho đến năm 1962. Sau đó, bức tranh được trưng bày tại Bảo tàng Van Gogh, thành phố Amsterdam, Hà Lan.
Bức tranh từng có hai lần bị đánh cắp, lần đầu năm 1988 tại Bảo tàng Quốc gia Kröller-Müller, lần thứ hai vào năm 1989 tại Bảo tàng Van Gogh ở Amsterdam. Cả hai lần, bức tranh đều được các chuyên gia thu hồi về mà không phải trả khoản tiền chuộc nào.
Đầu năm 2022, bảo tàng Van Gogh đã mở cửa triển lãm Những người ăn khoai: Lỗi lầm hay Tuyệt tác? với hơn năm mươi bức tranh, bản phác thảo và thư của Vincent Van Gogh, họ mong muốn người xem có thể tự giải đáp vấn đề gây tranh cãi rất lâu này.
Buổi triển lãm cũng hướng đến mục tiêu đưa Những người ăn khoai tiếp cận với công chúng rộng rãi hơn qua việc tái hiện lại không gian nhà Groots, tổ chức trải nghiệm vẽ tại chỗ và dịch vụ thuyết minh về quá trình Van Gogh tạo nên Những người ăn khoai.
Bức tranh còn trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều nghệ sĩ trẻ và giới nghiên cứu, nổi bật nhất là bộ phim ngắn The Potato Eaters (2016), cuốn sách The Potato Eaters. Van Gogh’s First Masterpiece.
The Potato Eaters (2016) được đạo diễn bởi Ben De Raes, bộ phim tài liệu này đưa ra một góc nhìn mới mẻ về kinh tế và sự lao động, nghỉ ngơi của con người. Qua những bức thư của Van Gogh, nhà làm phim hi vọng có thể đưa ra cách lý giải riêng về bức tranh nổi tiếng cùng tên.
Bregje Gerritse, người lên ý tưởng cho buổi triển lãm Những người ăn khoai: Lỗi lầm hay Tuyệt tác?, là tác giả của cuốn The Potato Eaters. Van Gogh’s First Masterpiece. Sách tổng hợp chi tiết về quá trình hình thành tuyệt tác, giai đoạn chuẩn bị của danh họa cũng như đánh giá của những người quanh ông về nó.
Tuy không để lại nhiều dấu ấn, những tác phẩm trên vẫn đủ chứng minh về sức ảnh hưởng của bức tranh đến những người quan tâm nghệ thuật nói chung và hội họa nói riêng, giống như cách kiệt tác Những người ăn khoai đã không gây được tiếng vang khi Van Gogh còn sống.
Du Nhiên
