Giữa dòng chảy của Thơ Mới, Nguyễn Bính để lại dấu ấn trong lòng độc giả bởi một chất giọng đặc biệt, không thể trộn lẫn. Mỗi áng thi ca ông chấp bút đều thấm đượm linh hồn làng quê Việt Nam cùng thể thơ lục bát quen thuộc.
Chân quê là một tác phẩm tiêu biểu cho ngòi bút ấy của Nguyễn Bính, ra đời vào năm 1937. Cho đến tận ngày nay, những nỗi trăn trở cùng ước nguyện giữ mãi hồn quê mà bài thơ chứa đựng vẫn vẹn nguyên, lan tỏa đến người đọc mọi thế hệ.
Thi sĩ của đồng quê Nguyễn Bính và bài thơ Chân quê
Nguyễn Bính tên thật là Trọng , sinh năm 1918 trong một gia đình có truyền thống hiếu học tại tỉnh Nam Định. Vì vậy, ngay từ nhỏ ông đã tỏ ra thông minh, nhanh nhạy và chuyên tâm học hành, tu dưỡng cả trí tuệ cũng như tâm hồn.
Cả tuổi thơ thi sĩ đều thiếu vắng tình thương cùng hơi ấm từ bàn tay mẹ. Đây cũng chính là lý do ông dành nhiều trang thơ, câu chữ để thể hiện nỗi niềm nhớ nhung, nuối tiếc.
Tuy vậy, Nguyễn Bính vẫn có một thời niên thiếu hạnh phúc khi được bố cùng những người xung quanh chăm sóc và che chở. Tình thương ấy làm vơi bớt nỗi nhớ nhung mẹ, tiếp thêm sức mạnh để ông dấn thân vào thi ca, nghệ thuật.
Năm vừa tròn mười ba tuổi, Nguyễn Bính giành giải Nhất trong cuộc thi hát trống quân đầu xuân ở hội làng. Đây cũng là cột mốc quan trọng, mang ông đến gần hơn với thế giới của cái đẹp và thơ ca.
Năm 1937, ông tiếp tục đạt giải Khuyến khích trong cuộc thi được tổ chức bởi Tự lực văn đoàn bằng tập thơ Tâm hồn tôi. Nguyễn Bính không chạy theo phong trào Tây hóa mà say mê với câu lục bát chìm nổi đã ăn sâu vào tâm khảm nhà thơ.
“Nguyễn Bính làm thơ thật đơn giản, dễ dàng như những người nghệ sĩ dân gian thường gặp ở khắp vùng quê…Và cũng như nhiều nhà thơ tài năng khác của dân tộc. Nguyễn Bính biết cách làm giàu cho những sáng tác của mình trên mảnh đất văn hóa dân gian, từ đó khai thác và khơi nguồn cảm hứng để tạo nên những thi phẩm mới.” – Nhà phê bình văn học Hoài Thanh nhận xét về âm hưởng ca dao trong thơ Nguyễn
Thi sĩ đã khai thác triệt để mảnh đất văn hóa dân gian, vận dụng nhuần nhuyễn thể thơ truyền thống dân tộc. Vì vậy, mỗi bài thơ lục bát do ông viết ra đều nhẹ nhàng và du dương tựa như một khúc nhạc.
Nhà thơ để lại cho đời nhiều thi phẩm đặc sắc, giàu giá trị như Qua nhà, Cô hái mơ hay Tương tư, Chân quê. Ngòi bút tài hoa đã quyện hòa cùng với tâm hồn cao cả, mang tên tuổi Nguyễn Bính đi xa.
Chân quê là một trong số áng thi ca hay nhất được viết bằng thể thơ lục bát của tác giả. Nó không chỉ tái hiện khung cảnh cùng con người nơi làng quê Việt Nam mà còn bộc lộ cả những suy tư, trăn trở của ông về thời cuộc.
Tâm trạng hụt hẫng và xót xa của nhân vật trữ tình trong Chân quê
Lần giở bài thơ Chân quê, độc giả có cảm tưởng như đang chứng kiến câu chuyện tình yêu buồn nơi thôn quê dân dã. Ngay từ đầu tác phẩm, Nguyễn Bính đã dựng nên một tình huống đầy bất ngờ, éo le.
“Hôm qua em đi tỉnh về,
Đợi em ở mãi con đê đầu làng.” – Chân quê
Nguyễn Bính không sử dụng quá nhiều từ ngữ hay hình ảnh nhằm khắc họa nhân vật trữ tình “tôi”. Thế nhưng, chỉ một chi tiết đợi chờ người yêu cũng đủ để bộc lộ tình cảm chân thành, thắm thiết nơi chàng trai ấy.
Dưới cách miêu tả của thi sĩ, dường như không chỉ chàng trai mà con đê quen thuộc cũng đang ngóng trông hình bóng nhân vật “em”. Con người và cảnh vật đã quyện hòa với nhau, tạo nên một khung cảnh giàu chất trữ tình.
Trong bức tranh nông thôn đương thời, cuộc sống nhân dân thường chỉ xoay quanh lũy tre hay bến nước, cây đa. Bởi vậy, nhân vật trữ tình đã vô cùng bồn chồn và nhớ nhung người yêu.
Thế nhưng tâm trạng nhớ nhung và hồ hởi ấy nhanh chóng biến mất, chỉ còn lại nỗi thất vọng, buồn bã nơi tâm hồn chàng trai. Sự náo nhiệt, xa hoa chốn thị thành đã khiến nhân vật “em” thay đổi, trở thành con người khác.
“Khăn nhung, quần lĩnh rộn ràng.
Áo cài khuy bấm em làm khổ tôi!” – Chân quê
Giờ đây, cô gái đã không còn xuất hiện trong tấm áo yếm quen thuộc mà thay vào đó là những trang phục đặc trưng của người dân thành thị. Sự thay đổi bất ngờ ấy khiến nhân vật “tôi” phải ngỡ ngàng và đau đớn, xót xa.
Thi sĩ đã trực tiếp miêu tả diễn biến tâm trạng của chàng trai bằng loạt hình ảnh và từ ngữ giàu chất biểu cảm. Sự nhớ nhung, ngóng trông ở chi tiết “mãi đợi” giờ đây lại biến thành những câu hỏi trách móc, hụt hẫng.
Tâm trạng chán chường, thất vọng ấy không chỉ của riêng chàng trai mà còn cả tác giả Nguyễn Bính. Là thi sĩ gắn bó với thôn quê đồng ruộng, ông cũng trở nên buồn bã trước những thay đổi đáng buồn đó.
Ở trong khổ thơ đầu này, tác giả cũng nhiều lần nhắc đến các hình ảnh thân thương, gần gũi với làng quê cũng như con người Việt Nam. Ấy là chiếc yếm lụa sồi, cái áo tứ thân hay khăn mỏ quạ, quần nái đen.
Bằng cách này, Nguyễn Bính đã dựng nên được bức tranh tương phản trong trang phục của cô gái trước và sau khi đi tỉnh về. Qua đó, ông cũng thể hiện cả sự buồn bã, dự cảm không lành nơi tâm hồn chàng trai.
Ước nguyện giữ lấy hồn quê tốt đẹp của Nguyễn Bính
Trong Chân quê, thi sĩ vận dụng một cách tinh tế, khéo léo thủ pháp nghệ thuật tăng tiến. Từ lời trách móc nhẹ nhàng, chàng trai không thể kìm nén nỗi lòng mình và giọng điệu cũng trở nên thống thiết, xót xa hơn.
“Nói ra sợ mất lòng em,
Van em! Em hãy giữ nguyên quê mùa.” – Chân quê
Tuy vậy, nhân vật trữ tình vẫn không thể nói ra thành lời, lo sợ điều này sẽ làm tổn thương cô gái. Thông qua chi tiết ấy, Nguyễn Bính đã thể hiện sự tinh tế cùng tình yêu vô bờ bến nơi anh chàng.
Tình cảm giữa hai người nảy nở từ nơi làng quê thôn dã và hương đồng cỏ nội. Vì vậy, chàng trai cũng trót yêu luôn cả vẻ đẹp mộc mạc mà đằm thắm của cô gái khi xúng xính trong chiếc váy yếm, không phải là những bộ trang phục đậm chất “thành thị” xa lạ.
Nhân vật “tôi” còn tha thiết bày tỏ nỗi lòng, mong rằng người yêu cứ giữ nguyên dáng vẻ đơn thuần, hồn nhiên. Trong khoảnh khắc ấy, chàng trai bất chợt mường tượng đến cảnh cô gái viếng thăm chùa với bộ trang phục truyền thống duyên dáng, gần gũi.
“Như hôm em đi lễ chùa,
Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh.” – Chân quê
Nguyễn Bính vận dụng rất sáng tạo thể loại thi ca truyền thống ở câu “Như hôm em đi lễ chùa”. Thông thường, từ thứ tư trong thơ lục bát là thanh trắc, thế nhưng ông lại thay thế thành thanh bằng.
Điều này khiến sắc thái và giọng điệu nhân vật trữ tình cũng có sự thay đổi rõ rệt. Chàng trai không còn trách móc, hờn dỗi nữa mà thay vào đó là nài nỉ, van xin.
Không chỉ vậy, Nguyễn Bính còn mang vào tác phẩm các hình ảnh quen thuộc với đời sống thôn quê. Chúng vừa khiến câu thơ viết ra trở nên sinh động hơn lại chứa đựng cả ý nghĩa ẩn dụ giàu tính nhân văn.
“Hoa chanh nở giữa vườn chanh,
Thầy u mình với chúng mình chân quê.” – Chân quê
Giống như hoa chanh, chàng trai mong người yêu mình sẽ mãi trân trọng và gìn giữ dáng vẻ mộc mạc vốn có, sống phù hợp với hoàn cảnh. Đó cũng là nét đẹp lâu đời đã ăn sâu vào tâm khảm các thế hệ cha ông thời trước.
Đây cũng chính là bức thông điệp mà Nguyễn Bính muốn nhắn nhủ đến độc giả. Dù ở thời đại nào, con người luôn phải trân trọng và gìn giữ truyền thống quý báu, không được lãng quên cội nguồn dân tộc.
Sự kết hợp hài hòa giữa tính truyền thống và hiện đại ở Chân quê
Chân quê là một áng thi ca có sự giao hòa giữa chất truyền thống và hiện đại. Do đó, từng câu chữ tác giả viết ra vừa mang đến cho độc giả cảm giác gần gũi, quen thuộc nhưng cũng vô cùng lạ lẫm, mới mẻ.
Vì mang hơi thở phong trào Thơ Mới, thi ca Nguyễn Bính nhiều lần phá vỡ tính cân xứng hài hòa của lục bát cổ. Ông sử dụng cách ngắt nhịp linh hoạt, phù hợp với diễn biến tâm trạng nhân vật trữ tình.
Ngoài ra, nhà thơ cũng vô cùng khéo léo khi vận dụng các thủ pháp nghệ thuật như ẩn dụ hay so sánh. Từ đó, ông nhẹ nhàng giãi bày bao tâm sự và suy tư chất chứa trong lòng qua từng câu chữ.
“Nói về thi pháp Nguyễn Bính tức là nói về một dòng thơ không thi pháp. Nguyễn Bính đã vô hiệu hoá tất cả những quy luật về thi ca từ trước đến giờ. Bởi tất cả những lý thuyết về thơ, đại loại như: ngôn ngữ thơ phải là một thứ ngôn ngữ độc đáo phi thường, thoát khỏi phạm vi của lời nói hàng ngày. Nhà thơ phải bóp méo ngôn ngữ thông dụng bằng những thủ pháp ẩn dụ, hoán dụ, đảo ngữ… để đạt tới ngôn ngữ thơ, mà mỗi chữ phải có một giá trị riêng biệt, khác với công dụng của nó trong ngôn ngữ hàng ngày.” – Nhà phê bình văn học Thụy Khuê nhận xét về tài năng thi ca của Nguyễn Bính
Tài năng thi ca của Nguyễn Bính còn được thể hiện ở nhan đề tác phẩm. Bằng cái tên Chân quê, ông đã gợi nên vẻ đẹp bình dị, mộc mạc nơi tâm hồn con người và cả khung cảnh làng quê Việt Nam ngày trước.
Chân quê tựa như một khúc ca nhẹ nhàng và êm đềm, giúp con người tạm gác lại những xô bồ, vội vã của nhịp sống hiện đại. Nó len lỏi sâu vào tâm hồn, khiến độc giả thêm yêu thương, trân quý các giá trị văn hóa truyền thống dân tộc.