Nguyễn Đình Thi là một nhà thơ có duyên nợ đặc biệt với dãy Trường Sơn huyền thoại. Trong những năm tháng tuổi trẻ gắn bó trên con đường Cách mạng này, ông đã tìm kiếm và chắt lọc chất liệu để cho ra đời bài thơ mang tên Lá đỏ vào năm 1974.
Tác phẩm được ví như thước phim ghi lại chặng đường hành quân thần tốc của những người lính trên “đường mòn” Hồ Chí Minh. Qua đó, thi sĩ đã ngợi ca vẻ đẹp thiên nhiên hùng vĩ và thể hiện niềm tin tất thắng vào cuộc kháng chiến anh dũng.
Tác giả Nguyễn Đình Thi và những sáng tác trong thời chiến
Nguyễn Đình Thi sinh năm 1924 tại tỉnh Luông Pra Băng, Lào. Tuy vậy, quê hương của nhà văn chính là làng Vũ Thạch, thuộc địa phận phường Tràng Tiền, thành phố Hà Nội.
Ông không chỉ được biết đến với vai trò nhà thơ mà còn tham gia sáng tạo nghệ thuật ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Từ văn chương cho đến thi ca hay kịch và âm nhạc, Nguyễn Đình Thi đều để lại dấu ấn khó phai mờ.
Cuộc đời của nhà thơ gắn bó chặt chẽ với nền Cách mạng nước nhà. Thậm chí, ngay từ lúc còn ngồi trên ghế nhà trường, ông đã cùng một số người bạn nghiên cứu chủ nghĩa Mác.
Phảng phất trong nhiều tác phẩm do Nguyễn Đình Thi là tinh thần yêu nước của một cái tôi hoạt động Cách mạng sôi nổi. Ông luôn thể hiện niềm tin vào sự nghiệp giải phóng dân tộc, cổ vũ nhân dân đứng lên đấu tranh vì nền hòa bình vốn có.
Viết về thời kỳ kháng chiến, nhà thơ không chỉ nhìn thấy các chiến công lừng lẫy mà còn phát hiện cả những buồn đau mà nhân dân phải gánh chịu. Ấy là sự mất mát và chia ly, nỗi nhớ nhung người thân cũng như xóm làng da diết.
Đối với nhà thơ, nghệ thuật phải gắn liền với thực tại, tiếp thêm niềm tin yêu cuộc sống cho con người. Vì vậy, những áng thi của ông đều chứa đựng ý chí chiến đấu sục sôi, cổ vũ nhân dân đứng lên đấu tranh giành lại độc lập.
“Đem ý thức kháng chiến vào cuộc đời hàng ngày, châm lên trong lòng người những tình cảm kháng chiến mãnh liệt, làm cho mọi người gắn liền vào cuộc kháng chiến.” – Nguyễn Đình Thi khẳng định mối quan hệ mật thiết giữa thi ca và kháng chiến trong tiểu luận Nhuận đường
Nghệ sĩ tài hoa ấy đã để lại cho đời nhiều đứa con tinh thần giàu ý nghĩa. Các tác phẩm tiêu biểu phải kể đến là Đất nước, Việt Nam quê hương ta, Tiếng nói của văn nghệ hay Chia tay trong đêm Hà Nội, Lá đỏ.
Hoàn cảnh sáng tác đặc biệt của áng thi ca Lá đỏ
Lá đỏ là tác phẩm đặc trưng cho phong cách thi ca Nguyễn Đình Thi, được sáng tác trong một hoàn cảnh lịch sử đặc biệt. Vào mùa thu năm 1974, nhà thơ đã cùng với Tế Hanh, Phạm Tiến Duật và nhà nhiếp ảnh Đinh Đăng Định đến chiến trường Nam Bộ thông qua “đường mòn” Hồ Chí Minh.
Khi đặt chân đến cung đường này, Nguyễn Đình Thi đã tận mắt chứng kiến sự khốc liệt của chiến tranh. Những người lính không có phút giây nào ngơi nghỉ, luôn sẵn sàng đối mặt với mưa bom bão đạn từ quân thù.
“Mùa thu năm 1974 tôi cùng các anh Tế Hanh, Đinh Đăng Định, Phạm Tiến Duật đi trên một chiếc xe vào Trường Sơn. Đang đi trên đường bỗng thấy một anh bộ đội cứ giơ hai tay ra hiệu cho xe dừng lại và chỉ lên trời. Chúng tôi vội xuống xe và nhảy ra ngoài, lăn xuống một hẻm núi, một tiếng nổ vang trời, chiếc xe tan tành. Thật không ngờ tất cả chúng tôi đều sống sót.” – Nguyễn Đình Thi nhớ về sự hiểm nguy nơi cung đường Trường Sơn
Với tư cách là nghệ sĩ chân chính, tác giả đã dùng cả tâm hồn mình để cảm nhận nỗi đau cùng sự mất mát của dân tộc. Những người lính trẻ cứ thế hy sinh tuổi xuân và chính tính mạng quý giá bảo vệ Tổ quốc .
Nhưng cũng chính từ những đau thương ấy lại hiện lên vẻ đẹp diệu kỳ, tô điểm cho bức tranh thiên nhiên Trường Sơn bạt ngàn. Trong khoảnh khắc xúc cảm thẩm mỹ trào dâng, nhà thơ đã nhặt một chiếc lá đỏ ép vào cuốn sổ ghi chép, đánh dấu sự ra đời của thi phẩm Lá đỏ.
Về sau, bài thơ còn được Hoàng Hiệp phổ thành nhạc, trở thành khúc ca quen thuộc của mọi người dân Việt Nam. Ngoài ra, Nguyễn Thị Hồng Ngát cũng đã dựa vào Lá đỏ để viết nên kịch bản tái hiện sự hi sinh dũng cảm của tám thanh niên xung phong trong cuộc chiến tranh vệ quốc.
Hình ảnh lá đỏ và thiên nhiên Trường Sơn trong tác phẩm
Tác giả Nguyễn Đình Thi vốn là một người nhạy cảm, luôn biết kiếm tìm những vẻ đẹp tồn tại xung quanh. Khi ghé thăm cung đường Trường Sơn huyền thoại, tâm hồn ông lại lần nữa rung động, xao xuyến bởi khung cảnh thiên nhiên vừa lãng mạn nhưng cũng rất đỗi hùng vĩ nơi đây.
Chính vẻ đẹp núi rừng góp phần làm dịu bớt sự khốc liệt của bom đạn kẻ thù, khiến những người lính thêm kiên định tiếp tục chặng hành quân. Dường như khoảng cách giữa thiên nhiên cùng con người đã bị xóa nhòa để hòa thành một, âm thầm cổ vũ, khích lệ nhau.
Nhân vật trữ tình cũng tức là tác giả đã chọn một vị trí lý tưởng, đứng trên cao dải Trường Sơn để quan sát bao quát khung cảnh thiên nhiên. Dưới ngòi bút Nguyễn Đình Thi, rừng núi nơi đây ngập tràn trong sắc đỏ của lá cây, tạo nên cảnh tượng đẹp đẽ khó quên.
“Gặp em trên cao lộng gió
Rừng lạ ào ào lá đỏ.” – Lá đỏ
Ở hai dòng thơ đầu, thi sĩ không chỉ khắc họa màu sắc mà còn cả âm thanh “lộng gió” nơi dải Trường Sơn năm nào. Qua đó, ông đã lột tả được cái lạnh cũng như sự khắc nghiệt của thiên nhiên núi rừng hoang vu.
Chính cơn gió lộng đó đã cuốn những chiếc lá đỏ đi khắp nơi, tạo nên bức tranh thiên nhiên mùa thu rung động lòng người. Khung cảnh ấy gợi nhắc đến rừng phong tuyệt đẹp ở Trung Hoa trong thi phẩm Cảm xúc mùa thu, được chấp bút bởi tác giả Đỗ Phủ.
“Lác đác rừng phong hạt móc sa,
Ngàn non hiu hắt, khí thu loà.” – Cảm xúc mùa thu
Tuy chỉ xuất hiện một lần nhưng hình ảnh lá đỏ đã trở thành điểm sáng của bài thơ. Nó đại diện cho vẻ đẹp núi rừng Trường Sơn, đồng thời thể hiện cả sự lãng mạn nơi tâm hồn tác giả.
Bên cạnh đó, Nguyễn Đình Thi còn bộc lộ tư duy nghệ thuật độc đáo ở phép liên tưởng giữa lá đỏ và đoàn quân. Ông đã nhìn thấu được ngọn lửa nhiệt huyết trong trái tim những người lính trẻ, không quản ngại khó khăn mà xung phong vào chiến trường miền Nam.
Khi cuộc kháng chiến chống Mỹ tiến đến giai đoạn cuối, bước chân những người lính vệ quốc lại trở nên hối hả, quyết liệt hơn. Dưới cách miêu tả của Nguyễn Đình Thi, đoàn quân và lá đỏ hòa lẫn vào nhau, nhòa dần trong khói lửa dải Trường Sơn trường kỳ.
Chi tiết ấy mang tính chất thẩm mỹ cao, là một phát hiện độc đáo và thi vị của tác giả. Dù trong hoàn cảnh khó khăn, đôi mắt ông vẫn nhìn thấy được những điều đẹp đẽ, giữ vững niềm tin vào tương lai sáng ngời.
Bóng dáng người em gái tiền phương trong Lá đỏ
Nguyễn Đình Thi là một nhà thơ ý thức rất rõ chức trách của người cầm bút, suốt đời tìm tòi và học hỏi. Vì vậy, ông luôn lấy hiện thực bao la làm chất liệu sáng tác, thêu dệt nên những vần thơ vừa đậm chất đời thường lại giàu giá trị sâu sắc.
Ở Lá đỏ, Nguyễn Đình Thi đã bám sát vào sự thực chiến tranh để sáng tạo nên một hình ảnh đặc sắc. Ấy là vẻ đẹp của những nữ chiến sĩ giao liên cô thanh niên xung phong trên “đường mòn” Hồ Chí Minh, không tiếc tuổi xuân mà nối gót cha anh tham gia cứu nước.
“Em đứng bên đường như quê hương
Vai ác bạc quàng súng trường.” – Lá đỏ
Khác với các cây bút cùng viết về chiến tranh, nhà thơ đã mở rộng tâm hồn để quan sát thấu đáo cuộc đời rộng lớn. Ông phát hiện ra, không chỉ những chàng trai mà còn cả nàng thiếu nữ tuổi đôi mươi, phơi phới sức sống cũng nô nức lên đường tiến quân giải phóng.
Những người con gái ấy thường ngày vốn dịu dàng và thùy mị, nay lại trở nên mạnh mẽ lạ thường. Sự xuất hiện của họ khiến nhân vật trữ tình ngạc nhiên đến ngỡ ngàng, để rồi thốt lên chữ “lạ” ở đầu thi phẩm.
“Vậy mà tôi thấy có rất nhiều phụ nữ, nhiều những em gái trẻ trung mảnh mai đứng ở những nơi nguy hiểm, dẫn đường cho xe qua suối, hoặc qua những quãng đường khó. Ở nơi bom đạn chiến trường ác liệt ấy tôi không thể nghĩ lại có nhiều phụ nữ tham gia như vậy.” – Tác giả Nguyễn Đình Thi nhớ lại cảnh tượng bất ngờ nơi cung đường Trường Sơn
Hành quân ở nơi núi rừng xa xôi, tấm áo của những “em gái tiền phương” ấy cũng dần bạc màu. Ấy là bởi vì, nó đã cùng các nàng chiến sĩ ấy vượt qua bao nắng mưa, chứng kiến bao thăng trầm và khổ cực.
Không chỉ vậy, những nữ giao liên và các cô gái thanh niên xung phong còn dám khoác lên mình khẩu súng trường, sẵn sàng đối diện với mọi mối hiểm nguy. Đây là một hình ảnh giàu ý nghĩa nghệ thuật, vừa hào hùng lại rất đỗi lãng mạn, thi vị.
Nếu như khẩu súng trường đại diện cho chiến tranh thì những nàng thiếu nữ kia lại chính là hiện thân của đất mẹ dịu dàng. Hai hình ảnh ấy không hề đối lập mà lại bổ sung lẫn nhau, làm nổi bật tư tưởng cũng như chủ đề tác phẩm.
Hình tượng người phụ nữ thời chiến cũng đã xuất hiện trong nhiều bài thơ khác. Ở bất kỳ tác phẩm nào, họ đều hiện lên với một vẻ đẹp vừa đằm thắm nhưng rất quyết liệt, kiên cường.
“Em là du kích, em là giao liên
Em chính là quê hương ta đó
Mười một năm rồi ta nhớ thương.” – Hình ảnh nữ chiến sĩ trong bài thơ Trở về quê nội của thi sĩ Lê Anh Xuân
Ở Lá đỏ, sự nữ tính của những nàng chiến sĩ đã lấn át cả lửa đạn quân thù. Họ tựa như đoá hoa toả ngát hương thơm, tô điểm cho núi rừng Trường Sơn thêm phần đẹp đẽ.
Hình ảnh “em gái tiền phương” xuất hiện xuyên suốt tác phẩm, mang đến cho câu thơ âm điệu dịu dàng, lãng mạn. Họ cũng có vai trò quan trọng như những chàng lính vệ quốc, là mắt xích không thể thiếu làm nên chiến thắng huy hoàng.
Những người con gái ấy góp phần khẳng định tinh thần yêu nước sâu sắc của dân tộc Việt Nam, không phân biệt tuổi tác hay giới tính. Họ đã hòa mình vào cuộc kháng chiến vĩ đại, làm nên trang sử vẻ vang và hào hùng.
Người lính Việt Nam anh dũng và hào hùng ở bài thơ Lá đỏ
Nguyễn Đình Thi đã cho ra đời nhiều tác phẩm viết về thời kỳ kháng chiến cùng hình ảnh người lính Việt Nam. Lá đỏ là một áng thi ca như thế, khắc họa rõ nét bức chân dung cũng như tâm hồn của những bậc anh hùng kiên cường, bất khuất.
Tác giả đã hóa thân thành một người lính đang trên đường hành quân chiến đấu. Tuy không trực tiếp miêu tả nhưng thông qua lớp ngôn từ giàu chất gợi hình, độc giả vẫn có thể mường tượng được dáng vẻ vội vã, chỉ mong sao đất nước sớm độc lập của họ.
Thi sĩ không chỉ khai thác người lính ở khía cạnh sử thi hào hùng mà ông còn phát hiện cả chất lãng mạn và thi vị vượt lên trên gian khó nơi rừng núi hiểm trở. Những chàng trai trẻ tuổi ấy chưa bao giờ thôi nhung nhớ quê hương, khao khát có được một hạnh phúc lứa đôi trọn vẹn.
Vì vậy, khi tình cờ bắt gặp “em gái tiền phương”, trái tim các người lính vệ quốc ấy đã không khỏi xuyến xao. Điều này không chỉ là tình cảm lứa đôi thông thường mà còn thể hiện cả sự ngưỡng mộ, kính phục đối với những cô gái mạnh mẽ, dám cống hiến cho nước nhà.
Là một nghệ sĩ sở hữu đôi mắt tinh tường cùng tâm hồn nhạy bén, Nguyễn Đình Thi đã nhanh chóng nhận ra những xúc cảm đặc biệt đang dần len lỏi vào trái tim người lính. Dù hoàn cảnh sống có khó khăn và khốc liệt đến đâu vì hạt mầm tình yêu vẫn sẽ luôn nảy nở, gieo rắc bao ấm áp cũng như hy vọng tốt đẹp.
Cuộc gặp gỡ tình cờ ấy không làm cho người lính ủy mị mà ngược lại, xoa dịu bớt tính chất ác liệt của chiến tranh và khiến họ thêm vững vàng, kiên định hơn. Ở Tây Tiến, tác giả Quang Dũng cũng đã có lần ngợi ca sức mạnh kỳ diệu do tình yêu mang tới này.
“Mắt trừng gửi mộng qua biên giới,
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm.” – Tây Tiến
Bên cạnh những gian nan ở cung đường Trường Sơn, Nguyễn Đình Thi còn phát hiện cả vẻ đẹp lấp lánh của tình người. Qua đó, nhà thơ đã khẳng định rằng chiến tranh khắc nghiệt là thế nhưng nó chưa bao giờ có thể vùi lấp lòng yêu thương cũng như tinh thần tương thân tương ái.
Những người lính ở tác phẩm Lá đỏ còn có tâm hồn lãng mạn, sẵn sàng mở rộng lòng mình cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên. Sống trong hoàn cảnh đặc biệt nhưng họ vẫn tự biết cách nuôi dưỡng và làm phong phú thêm đời sống tinh thần.
“Rừng lạ ào ào lá đỏ.” – Lá đỏ
Những giây phút lặng mình chiêm ngưỡng vẻ đẹp nơi núi rừng Trường Sơn “ào ào” lá đỏ cũng như bắt gặp “em gái tiền phương” cũng sẽ qua đi, đoàn quân lại tiếp tục vững bước lên đường. Bằng tài quan sát kỹ lưỡng, Nguyễn Đình Thi đã nhận ra nhịp điệu vội vã của họ để rồi ghi tạc vào trang thơ.
“Đoàn quân vẫn đi vội vã
Bụi Trường Sơn nhoà trời lửa.” – Lá đỏ
Những bước chân hối hả, gấp gáp kia xuất phát từ lòng khát khao mong muốn mang hòa bình về lại cho dân tộc của người lính Việt Nam. Vì vậy, núi rừng cũng như bom đạn kẻ thù dù có dữ dội đến đâu thì vẫn không thể lay chuyển ý chí bền bỉ ấy.
Nguyễn Đình Thi đã kết hợp nhuần nhuyễn bút pháp tả thực cùng lớp ngôn ngữ giàu chất tạo hình để vẽ nên một khung cảnh hành quân in sâu vào lịch sử dân tộc. Đặc biệt, hình ảnh “nhòa trời lửa” vừa thể hiện sự khốc liệt của cuộc chiến trên tuyến đường Trường Sơn, lại gợi lên cả khí thế xung thiên anh dũng.
Hai dòng thơ miêu tả công cuộc hành quân trong Lá đỏ được ví như một cú bấm máy cao tay của nhà nhiếp ảnh đại tài. Nó đã chớp và lưu giữ được cái khoảnh khắc thần thái nhất trên “đường mòn” Hồ Chí Minh những năm tháng chống Mỹ.
Lời hứa hẹn và niềm tin về một tương lai tất thắng
Ở Lá đỏ, thi sĩ không chỉ tái hiện thời kỳ gian lao nhưng cũng rất đỗi hào hùng mà còn gửi gắm cả hy vọng về một tương lai tốt đẹp. Nhà thơ đặt trọn tấm lòng vào Đảng và toàn dân tộc Việt Nam, tin tưởng phe chính nghĩa sẽ giành chiến thắng cuối cùng.
Điều này đã được Nguyễn Đình Thi truyền tải thông qua lời chào tạm biệt cũng như sự hứa hẹn của người chiến sĩ đối với “em gái tiền phương”. Rồi khi miền Nam chính thức thoát khỏi xiềng xích quân thù, họ sẽ gặp lại và viết tiếp mối duyên còn đang dang dở.
“Chào em, em gái tiền phương
Hẹn gặp nhau nhé giữa Sài Gòn.” – Lá đỏ
Ở nơi chiến trận gam go, chàng chiến sĩ và cô gái thanh niên xung phong gặp nhau trong chớp nhoáng rồi lại nhanh chóng chia tay, tiến về phía trước. Giữa bầu không khí khẩn trương ấy, dường như khi ấy họ chỉ kịp trao cho đối phương ánh nhìn kiên đinh, chan chứa niềm tin.
Nó không chỉ là lời hứa hẹn lứa đôi mà nó còn chứa đựng cả tinh thần yêu nước sâu sắc của các chàng trai, cô gái trên tuyến đường Trường Sơn năm nào. Họ đã gắn hạnh phúc cá nhân với nền độc lập Tổ quốc, quyến cống hiến vì nước nhà cùng những người thân yêu.
Bàn tay nghệ thuật tài hoa của Nguyễn Đình Thi in đậm trong thi phẩm
Bên cạnh tái hiện thời kỳ huy hoàng đáng tự hào, Lá đỏ còn là áng thi ca đại diện cho bàn tay tài hoa của Nguyễn Đình Thi. Chỉ vỏn vẹn tám dòng thơ nhưng từng câu chữ ông viết ra đều được trau chuốt kỹ lưỡng, giàu giá trị nghệ thuật.
Thi sĩ đã vận dụng tinh tế và linh hoạt thể thơ tự do, diễn tả nhịp điệu hành quân cùng cảm xúc của người chiến sĩ trên dãy Trường Sơn huyền thoại. Vì vậy, tính nhạc ngập tràn trong từng câu chữ tác phẩm, khi thì dồn dập, khúc chiết lúc lại trầm tĩnh, lắng đọng.
Bên cạnh đó, cách ngắt nhịp của Nguyễn Đình Thi cũng tạo nên sự thành công vang dội về mặt nghệ thuật cho tác phẩm. Nó đã thể hiện được tinh thần kiên cường và cả rung động tế vi trong lòng những nữ thanh niên xung phong hay chàng lính đang độ thanh xuân phơi phới.
Ở Lá đỏ , nhà thơ nhiều lần sử dụng thủ pháp nghệ thuật tương phản, diễn tả sự đối lập giữa chiến trường ác liệt và tâm hồn rắn rỏi, lạc quan của những chiến sĩ vệ quốc. Qua đó, hình tượng người lính cụ Hồ càng trở nên to lớn cũng như đẹp đẽ, đậm chất sử thi hơn.
Ngoài ra, việc chọn lựa sắc đỏ lá rừng Trường Sơn trở thành gam màu chủ đạo bài thơ cũng là một sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Đình Thi. Nó vừa đại diện cho thiên nhiên lúc sang thu, đồng thời bộc lộ cả ngọn lửa nhiệt huyết trong trái tim người lính.
Đứa con tinh thần này của tác giả còn có sự giao hòa giữa chất sử thi và lãng mạn, thi vị. Cả hai yếu tố ấy đã song hành cùng nhau, tạo nên những dòng thơ khiến độc giả không khỏi xúc động, bồi hồi khi nhớ về một thời khói lửa đã qua.
Nhà thơ là một người suốt đời tìm tòi học hỏi và đổi mới, vì vậy rất có ý thức trong việc sử dụng ngôn từ nghệ thuật. Ở tác phẩm Lá đỏ, từng câu chữ ông thai nghén ra đều giàu chất trữ tình, vừa gẫn gũi với khẩu ngữ đời sống hàng ngày nhưng cũng vô cùng sắc sảo, lột tả được thần thái ngút ngàn của đoàn quân.
Thi sĩ còn đan xen nhiều biện pháp tu từ như so sánh hay ẩn dụ, tạo nên chiều sâu cho tác phẩm. Điều này thôi thúc độc giả phải hòa mình vào từng vần thơ để bóc tách các tầng nghĩa, hiểu thấu bức thông điệp mà ông gửi gắm.
Chiến tranh lùi xa nhưng dư âm mà nó mang đến vẫn mãi in đậm trong tâm hồn người ở lại. Chính tác phẩm Lá đỏ của Nguyễn Đình Thi đã gợi nhắc về thời kỳ oanh liệt ấy, giúp độc giả thêm trân trọng hòa bình cùng cuộc sống hơn.