Mèo là loài vật gần gũi, chiếm một vị thế quan trọng trong đời sống sinh hoạt của người dân Việt Nam. Nó còn nhiều lần xuất hiện ở các thành ngữ, tục ngữ như “Mỡ để miệng mèo”, “Chó treo mèo đậy” hay “Mèo mù vớ được cá rán”, “Mèo già hóa cáo”.
Trong đó, thành ngữ “Mèo già hóa cáo” thường được người xưa sử dụng để chỉ những kẻ khôn ngoan, tinh ranh lâu ngày biến chất trở nên gian manh và xảo quyệt.
Ý nghĩa của thành ngữ Mèo già hóa cáo
Ở câu thành ngữ quen thuộc này, tác giả dân gian đã vận dụng biện pháp nghệ thuật so sánh giữa “mèo” và “cáo”. Thực tế, chúng là hai con vật khác hẳn về giống loài, cũng chẳng có họ hàng gốc tích gì với nhau.
Mèo thuộc loại nhóm động vật nhỏ ăn thịt, leo trèo giỏi và thường được nuôi trong nhà để bắt chuột. Trái ngược điều đó, cáo lại sống ở rừng, có đặc điểm cơ thể gần giống với chó nhưng chân thấp cùng tai to hơn, rất tinh khôn.
Tuy nhiên khi về già, mèo càng trở nên khôn ranh và sinh ra tật rình bắt gà nhà. Đặc điểm này có phần tương đồng với bản chất loài cáo, vì vậy dân gian mới sáng tạo nên thành ngữ “Mèo già hóa cáo”.
Do đó, cách nói dân dã này mang hàm ý chỉ những người vốn khôn ngoan khi sống lâu năm, có nhiều trải nghiệm thì sẽ trở nên gian manh, lắm chiêu trò cũng như mưu mẹo.
Hơn nữa, ở một số địa phương còn có câu “Mèo già hóa cáo, kháo già hóa vàng tâm” hay “Mèo già hóa cáo, táo già hóa thần chủ”. Qua đó, ông bà ta đã rút ra một kinh nghiệm trong đời sống, ấy là khi sự vật phát triển đến mức độ nhất định, sẽ xuất hiện sự chuyển đổi từ lượng thành chất giống với hiện tượng “quá mù ra mưa”.
Câu chuyện về thành ngữ Mèo già hóa cáo
Cách lý giải trên, thành ngữ “Mèo già hóa cáo” còn bắt nguồn từ chuyện lâu đời trong dân gian. Theo đó, xưa muỗi và dơi vì bất bình nên đã đi thưa kiện lẫn nhau, một bên muốn mèo giúp mình kiện, phe ngược lại thì chọn chuột cãi.
Thầy kiện và thầy cãi trước giờ vốn ghét nhau, lại thêm chẳng biết tranh tụng ra sao nên mèo đã cậy thế mà xơi thịt chuột. Dơi không còn người giúp đỡ nên thua vụ này bèn tìm cách báo thù muỗi.
Muỗi thường núp trong tổ đến lúc trời nhá nhem tối mới có thể bay ra ngoài kiếm ăn. Dơi cũng đợi có thế, kéo theo bầy lũ đớp thật nhiều loài vật bé nhỏ này cho hả giận.
Vì quá thương nhớ thầy cãi nên nó sinh ra ám ảnh, lột bộ mặt của chuột lắp vào mình để trả thù muỗi. Đây cũng chính là lý do ngày nay, người ta trông thấy mặt dơi không khác gì chuột.
Về phần thầy kiện, ngày càng bắt và xơi nhiều chuột hơn lại còn giở thói ăn vụng. Không có ai ngăn cản nên nó càng hoành hành, lâu ngày trở thành mèo già hoang tinh ranh.
Thấy vậy, trời bèn hóa phép để nó trở thành cáo. Từ đó, loài vật này càng trở nên xảo quyệt hơn, không chỉ vồ bắt chuột mà còn rình mò trộm gà vịt, quấy phá đời sống của con người.
“Thực ra mèo không phải là cáo. Truyện trên nói mèo càng già thì càng ranh mãnh quỉ quyệt. Nói cáo nhưng lại thành ra con người. Người chuyên lừa đảo, sống ranh ma quỉ quyệt thì người ta ví như loài cáo vậy.” – Trích từ cuốn Đi tìm điển tích thành ngữ của Tiêu Hà Minh
Từ đó, dân gian truyền tai nhau câu nói “Mèo già hóa cáo”. Ngoài việc thể hiện sự thật rằng loài mèo khi về già sẽ càng trở nên ranh mãnh thì còn chỉ những người lão luyện, nhiều mưu kế.
Bộ mặt xảo trá và ranh mãnh của Bá Kiến trong truyện ngắn Chí Phèo
Nam Cao là một tên tuổi nổi bật thuộc dòng văn học hiện thực phê phán Việt Nam thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám. Ông để lại cho đời nhiều tác phẩm giàu giá trị nhân văn phải kể đến như Chí Phèo, Một bữa nohay Lão Hạc, Giăng sáng.
Trong số đó, Chí Phèo là một truyện ngắn viết về tầng lớp nông dân vào xã hội thực dân nửa phong kiến. Tác phẩm xoay quanh nhân vật Chí Phèo, người bị dồn ép đến bước đường cùng và tước đoạt đi quyền được sống.
Dưới ngòi bút tác giả, chính Bá Kiến đã hủy hoại đi cuộc sống và tương lai tốt đẹp của Chí Phèo. Chỉ vì chuyện ghen tuông vớ vẩn, hắn nhẫn tâm đẩy chàng trai trẻ này vào trại giam đến bảy, tám năm.
Bá Kiến có điểm chung của giai cấp thống trị thời bấy giờ, ấy là tham lam và không từ thủ đoạn nào để bóc lột người nghèo. Bên cạnh đó, hắn còn được biết đến khắp nơi với sự nham hiểm, lừa lọc.
Là một kẻ đã từng tiếp xúc với nhiều hạng người, hắn luôn biết cách mềm mỏng và cứng rắn đúng lúc. Thậm chí, Bá Kiến còn lợi dụng những tên không sợ trời đất để làm tay sai cho mình.
Tính cách Bá Kiến ngày đểu cáng và xảo trá theo thời gian, không khác gì ý nghĩa thành ngữ “Mèo già hóa cáo”. Khi Chí Phèo đập phá ăn vạ, hắn không những đáp ứng ngay mà còn đãi gà mua rượu, ngấm ngầm biến nhân vật này trở thành người của mình.
“Thế lực của cụ sở dĩ lấn át được những vây cánh khác, một phần lớn cũng bởi cụ biết mềm biết cứng, biết thu dụng những thằng bạt mạng không sợ chết và không sợ đi tù. Những thằng ấy chính là những thằng được việc.” – Tính cách gian trá, nhiều mánh khóe của Bá Kiến trong truyện ngắn Chí Phèo
Thông qua nhân vật Bá Kiến nói riêng cùng truyện ngắn Chí Phèo nói chung, Nam Cao đã gián tiếp lên án bộ mặt xấu xa của giai cấp thống trị. Ngoài ra, tác phẩm cũng bộc lộ cả nỗi niềm cảm thông và bao dung trước những mảnh đời bất hạnh, bị dày xéo đến mức tha hóa.