Sử thi Đăm Săn của đồng bào dân tộc Ê-đê được xem là một trong những tác phẩm tiêu biểu của nền văn học dân gian Việt Nam. Tác phẩm xoay quanh cuộc đời và sự nghiệp của chàng trai Đăm Săn, một tù trưởng anh hùng, người chiến binh dũng mãnh quả cảm.
Là nhân vật trung tâm của tác phẩm, Đăm Săn được khắc họa với tất cả vẻ đẹp cao quý của cộng đồng. Những nét phẩm chất ấy được các tác giả dân gian miêu tả xuyên suốt tập sử thi, thế nhưng thể hiện rõ nét hơn cả trong đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây.
Truyện ngắn kể về cuộc chiến đấu của Đăm Săn với Mtao Mxây để cứu vợ trở về. Qua đó, tác phẩm thành công dựng nên một bức chân dung khá trọn vẹn về người anh hùng sử thi với sức mạnh, tài năng và vẻ đẹp phi thường.
Đôi nét về sử thi Đăm Săn và đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây
Sử thi là thể loại văn học đặc sắc, được sáng tạo từ trí tưởng tượng phong phú của đồng bào dân tộc Ê-đê Tây Nguyên thời cổ đại. Tiêu biểu trong đó là Đăm Săn, tác phẩm ra đời như một “bông hoa rừng” rực rỡ nhất của thể loại sử thi anh hùng.
Tác phẩm gồm bảy khúc ca, xâu chuỗi một loạt các tình tiết xung quanh số phận nhân vật anh hùng Đăm Săn. Từ đó, các tác giả dân gian đã đưa độc giả bước vào cuộc khám phá quá khứ, từ những buổi đầu của thời kỳ liên minh bộ tộc đến cuộc đấu tranh vì sự phồn vinh và hưng thịnh.
Trong đó, Chiến thắng Mtao Mxây được rút từ tập sử thi Đăm Săn. Nằm ở giữa tác phẩm, đoạn trích kể về cuộc chiến Đăm Săn đánh Mtao Mxây, cứu vợ là nàng Hơ Nhị trở về. Không những vậy, chiến thắng của chàng còn đem lại vinh quang lớn cho cả dân làng và bộ tộc.
Sử thi Đăm Săn luôn mang nét hào hùng trong cách xây dựng và sáng tạo nghệ thuật. Tác phẩm khắc họa hình ảnh vị anh hùng, ở họ hội tụ đầy đủ những phẩm chất và vẻ đẹp của một cộng đồng. Bởi vậy, sử thi không chỉ là pho tượng lịch sử mà còn là cuốn bách khoa toàn thư, mang ý nghĩa và tầm vóc dân tộc.
Cuộc chiến vì danh dự cá nhân và cộng đồng trong Chiến thắng Mtao Mxây
Bước vào thế giới xây dựng hình tượng nhân vật, người anh hùng Đăm Săn nổi lên trong toàn bộ cuốn sử thi nói chung và đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây nói riêng. Một mặt, nhân vật là con người hội tụ đầy đủ trí tuệ, tài năng và khát vọng mạnh mẽ. Mặt khác, đó còn là sự gắn bó và liên kết giữa các cộng đồng mà chính chàng là tù trưởng.
Xét trên khía cạnh ấy, nhân vật Đăm Săn đang tự khẳng định chính mình từ những biến cố và sự kiện xảy ra trong đoạn trích. Là người chồng hết mực yêu thương gia đình, người chiến sĩ quả cảm đầy lòng kiêu hãnh nên khi bị một kẻ hèn nhát và thủ đoạn như Mtao Mxây cướp mất vợ, chàng thấy đó là nỗi sỉ nhục lớn không thể chấp nhận.
Hành động cướp vợ của Mtao Mxây đã trực tiếp xúc phạm tới danh dự và lòng tự trọng của Đăm Săn. Không chỉ vậy, với tư cách là một tù trưởng anh hùng, điều này còn ảnh hưởng sâu sắc tới sự an nguy của cả cộng đồng và buôn làng.Vì vậy chàng đã quyết tâm đứng lên rửa hận, đoạt lại hạnh phúc của cuộc đời mình.
Cuộc chiến giữa Đăm Săn và Mtao Mxây
Bước vào cuộc chiến ác liệt giữa chính nghĩa và cái ác, đối thủ trong cuộc chiến với Đăm Săn là Mtao Mxây, một đối thủ khá ngang tầm. Mtao Mxây được xây dựng là một kẻ hèn nhát nhưng “túc trí đa mưu”, hắn lấy thủ đoạn và mưu kế làm sức mạnh cho riêng mình.
Liên tiếp ba hiệp đấu diễn ra, hành động của hai nhân vật đều được thể hiện khá rõ nét. Đăm Săn hiện lên với vẻ đẹp tài năng và phẩm chất cao đẹp, trái lại Mtao Mxây lại cho thấy sự bỉ ổi và tự kiêu của hắn.
Mở đầu trận giao chiến là hình ảnh dũng mãnh, đầy khí thế của một người anh hùng. Đăm Săn bước vào lãnh địa của kẻ thù mà dõng dạc, đường hoàng nghênh chiến:
Ơ diêng! Ta thách nhà ngươi xuống đây đọ đao với ta đấy.
Trái ngược với thái độ tự tin của Đăm Săn, Mtao Mxây lại đắn đo và hèn nhát, hắn chỉ dám đứng ở trên nhà tìm cách giễu cợt, hết sức đắn đo và đề phòng bất trắc:
Ta như gà làng mới mọc cựa kliê, như gà rừng mới mọc cựa êchăm, chưa ai giẫm phải mà đã gãy mất cánh.
Với thái độ bĩnh tĩnh và tiếp tục thách đấu, chàng tiếp tục đưa ra những lời mỉa mai và hăm dọa đối thủ. Đối mặt với thái độ quyết liệt của Đăm Săn, cuối cùng Mtao Mxây đã phải nhập cuộc chiến với sự sợ hãi tột cùng.
Qua màn khiêu chiến ở đoạn đầu tác phẩm, bức chân dung về hai vị tù trưởng đã hiện ra vô cùng chân thực với những nét tính cách đối lập. Nếu Đăm Săn đầy bản lĩnh, chủ động, đường hoàng và dũng cảm thì Mtao Mxây lại ở thế bị động, hèn nhát đầy kém cỏi.
Đọc đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây với lời thoại của người kể chuyện, mỗi người đọc đều rõ ràng nhận thấy sự đối lập về thái độ của tác giả dân gian đối với mỗi nhân vật. Bức chân dung của Mtao Mxây được miêu tả một cách trực diện:
Bà con xem, khiên hắn tròn như đầu cú, gươm hắn óng ánh như cái cầu vồng. Trông hắn dữ tợn như một vị thần. Hắn đóng một cái khố sọc gấp bỏ múi, mặc một cái áo dày nút, đi từ nhà trong ra nhà ngoài, dáng tần ngần do dự, mỗi bước mỗi đắn đo, giữa một đám đông mịt mù như trong sương sớm.
– Chiến thắng Mtao Mxây
Cuộc giao chiến đã thực sự bắt đầu, toàn bộ diễn biến cuộc đọ sức giữa hai tù trưởng được miêu tả đầy kịch tính qua ba hiệp đấu. Mở đầu cuộc chiến, Đăm Săn nhường quyền múa khiên trước cho Mtao Mxây, điều đó có nghĩa chàng đang nhường lợi thế và quyền chủ động cho đối phương.
Với hành động đầy bản lĩnh ấy của Đăm Săn, độc giả thấy được hình ảnh của một vị anh hùng dũng cảm, giàu tinh thần thượng võ cũng như cách cư xử rất đường hoàng. Đó là một trong những nét phẩm chất tốt đẹp, đáng ngưỡng mộ của một bậc chí nhân quân tử.
Mtao Mxây múa khiên trước, thế nhưng “khiên hắn kêu lạch xạch như quả mướp khô”. Bằng sự tinh tế trong việc sử dụng các biện pháp nghệ thuật, tác giả dân gian đã vận dụng biện pháp so sánh và từ tượng thanh linh hoạt, qua đó khắc họa tài năng kém cỏi và nghèo nàn của tên tù trưởng Mtao Mxây.
Đường múa khiên của hắn vừa yếu ớt vừa chậm chạp, không có dũng khí của một bậc anh hùng. Hơn nữa, Mtao Mxây còn hết sức khoe khoang:
… thế ngươi không biết ta đây là một tướng đã quen đi đánh thiên hạ, bắt tù binh, đã quen đi xéo nát đất đai thiên hạ hay sao?
Khác hẳn với thái độ ngạo nghễ của kẻ thù, mặc cho Mtao Mxây múa khiên, Đăm Săn đứng yên không nhúc nhích. Chàng rất bình tĩnh và thể hiện thái độ coi thường vị tù trưởng kia. Bước sang hiệp đấu tiếp theo, người anh hùng Đăm Săn đã bắt đầu thể hiện tài năng của mình.
Đăm Săn rung khiên múa. Một lần xốc tới, chàng vượt một đồi tranh. Một lần xốc tới nữa, chàng vượt một đồi lồ ô. Chàng chạy vun vút qua phía đông, vun vút qua phía Tây.
– Chiến thắng Mtao Mxây
Trái ngược với tài năng của chàng, Mtao Mxây thì “bước cao bước thấp chạy hết bãi tây sang bãi đông. Hắn vung dao chém phập một cái, nhưng chỉ vừa chúng một cái chão cột trâu”. Mtao Mxây đang dần mất đi sự bình tĩnh, hắn hoảng sợ và dần yếu sức, chỉ có thể hy vọng cầu cứu Hơ Nhị ném cho miếng trầu.
Chi tiết miếng trầu của nàng Hơ Nhị đã mở màn cho một diễn biến mới của đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây. Đăm Săn bắt được miếng trầu, sức mạnh của chàng tăng lên gấp bội, chàng vung lưỡi kiếm, đánh tới tấp về phía kẻ thù. Lần này, võ nghệ của Đăm Săn không còn là tốc độ mà đã chuyển sang cường độ.
Chàng múa trên cao, gió như bão.Chàng múa dưới thấp, gió như lốc. Chòi lẫm đổ lăn lóc. Cây cối chết rụi. Khi chàng múa dưới thấp, vang lên tiếng đĩa khiên đồng. Khi chàng múa trên cao, vang lên tiếng đĩa khiên kênh. Khi chàng múa chạy nước kiệu, quả núi ba lần rạn nứt, ba đồi tranh bật rễ bay tung.
– Chiến thắng Mtao Mxây
Trong đoạn trích, các thủ pháp cường điệu khoa trương được sử dụng khá rõ nét, góp phần tô đậm thêm sức mạnh và năng lực phi phàm của Đăm Săn. Vì vậy, kịch tính của tác phẩm đã phát triển tới tốc độ, tính hàm súc và lắng đọng đạt độ cao đỉnh điểm.
Không chỉ là chi tiết giản dị, hình ảnh miếng trầu được tác giả dân gian gửi gắm vào tác phẩm còn mang trong mình những ý nghĩa đặc trưng. Miếng trầu đại diện cho sự đồng tình và ủng hộ của dân làng, từ đó tiếp thêm sức mạnh cho người anh hùng dân tộc.
Chi tiết ấy đã thành công khơi gợi mối giao hoà cộng đồng đặc sắc, tô đậm thêm hình ảnh hùng tráng mang tầm vũ trụ của người anh hùng tượng trưng cho sức mạnh, ý chí của người dân Ê-đê xa xưa.
Trận chiến đã bước tới hiệp đấu cuối cùng, nhờ sức mạnh của miếng trầu nên Đăm Săn múa khiên càng mạnh mẽ và điêu luyện. Chàng khiến Mtao Mxây chỉ biết trốn chạy, hắn chạy khỏi những đòn tấn công ác liệt của chàng tù trưởng anh hùng.
Thế nhưng, sức mạnh của Đăm Săn chỉ có giới hạn, chàng vẫn là con người bình thường. Nếu không nhờ ông trời mách kế, nắm được điểm yếu kẻ thù thì Đăm Săn khó lòng đâm thủng chiếc áo giáp sát của Mtao Mxây.
Với các tác phẩm sử thi, yếu tố thần thoại cũng là một trong số những chi tiết tạo nên sự thành công. Trong đoạn trích, ông trời hiện lên trong những giấc mơ, các thế lực thần tiên ra tay giúp đỡ những con người trượng nghĩa, mang khát vọng và tầm vóc lớn lao.
Cái giáp của Mtao Mxây tức thì rơi loảng xoảng, Mtao Mxây tháo chạy. Hắn chạy quanh chuồng ngựa. Đăm Săn phá tan chuồng ngựa. Hắn chạy quanh chuồng trâu, Đăm Săn phá tan chuồng trâu. Cuối cùng, hắn ngã lăn quay ra đất.
– Chiến thắng Mtao Mxây
Bỏ mặc lời cầu cứu xin tha, Đăm Săn “đâm phập” vào kẻ thù, đây là hành động dứt khoát của người thủ lĩnh, chàng đã trừng phạt kẻ bôi nhọ danh dự và cướp bóc với thủ đoạn đầy dơ bẩn.
Trận đấu đã kết thúc, chiến thắng thuộc về phe chính nghĩa. Cuộc giao đấu đầy khó khăn ấy càng làm nổi bật nét tài năng, phẩm chất của người anh hùng tài ba. Vì thế, Đăm Săn trở thành biểu tượng cho sức mạnh và tình đoàn kết của cả cộng đồng dân tộc.
Hình ảnh Đăm Săn sau khi chiến thắng
Nếu cuộc chiến giữa Đăm Săn và Mtao Mxây khắc hoạ về phương diện cá nhân, những nét phẩm chất và tài năng thì hình ảnh sau khi dành chiến thắng lại mở ra một góc nhìn mới về người anh hùng dân tộc.
Vốn là một tù trưởng giàu mạnh, không chỉ có trách nhiệm với bộ tộc của mình. Đăm Săn còn dành sự quan tâm, cùng với đó là tinh thần trách nhiệm đặc biệt với cộng đồng dân làng của kẻ thù.
Dựa trên nguyên tắc tự nguyện và bình đẳng, là một thủ lĩnh nhưng không hề cao giọng răn đe, Đăm Săn thuyết phục tôi tớ và dân làng Mtao Mxây đi theo với thái độ rất chân thành. Chàng không hề ép buộc mà để họ tự đưa ra quyết định cho số phận, cuộc đời mình.
Ơ nghìn chim sẻ, ơ vạn chim ngói! Ơ tất cả tôi tớ bằng này! Các ngươi có đi với ta không?
Ơ tất cả dân làng này, các ngươi có đi với ta không? Tù trưởng các ngươi đã chết, lúa các ngươi đã mục. Ai đi chăn ngựa hãy đi bắt ngựa! Ai giữ voi hãy đi bắt voi! Ai giữ trâu hãy đi lùa trâu về!
Ơ nghìn chim sẻ, ơ vạn chim ngói! Ơ tất cả tôi tớ bằng này! Chúng ta ra về nào!
– Chiến thắng Mtao Mxây
Ba cuộc đối thoại giữa Đăm Săn và dân làng vừa có sự trùng lặp vừa có sự tăng tiến. Đáp lại lời mời gọi của Đăm Săn, họ đưa ra quyết định rằng “không đi sao được”. Đó là một câu trả lời phủ định nhưng lại mang hàm ý khẳng định sâu sắc, là thái độ hưởng ứng tuyệt đối của dân làng dành cho Đăm Săn.
Họ đã coi chàng là tù trưởng, là người anh hùng dũng cảm. Chính sức mạnh và tài năng của Đăm Săn sẽ là chỗ dựa vững chắc cho buôn làng, chàng có thể đứng lên bảo vệ và lãnh đạo họ bước tới một tương lai phồn vinh, hưng thịnh.
Cảnh ăn mừng trong Chiến thắng Mtao Mxây
Sau khi cùng tôi tớ trở về, Đăm Săn tổ chức lễ ăn mừng chiến thắng với khung cảnh đông vui và linh đình. Không khí ấy đã mở rộng ra nhiều nét biểu tượng đặc sắc, đưa Chiến thắng Mtao Mxây vượt ra ngoài tầng ý nghĩa hẹp.
Âm hưởng của bản hùng ca sử thi được đẩy lên cao, hào hùng với âm thanh rộn rã của các loại chiêng. Mọi giống loài phải im tiếng để nhường chỗ cho một sự kiện trang nghiêm hiếm có, người anh hùng Đăm Săn dũng mãnh và kỳ vĩ.
Cảnh ăn mừng chiến thắng đã cho thấy sự giàu có vô hạn, thịnh vượng và hùng mạnh của Đăm Săn và bộ tộc. Qua đó khắc họa tầm vóc lớn lao của người anh hùng sử thi, chàng đại diện cho sức mạnh và lý tưởng của cộng đồng.
Khung cảnh hào hùng ấy còn thể hiện cho mối quan hệ thống nhất giữa cá nhân và cộng đồng, từ đó đề cao vai trò của người anh hùng trong sự hợp nhất và mở rộng thị tộc. Không chỉ là tham vọng của cá nhân, đó còn là khát vọng quyền lực mà cả dân tộc hướng tới.
Cách xây dựng hình tượng nhân vật trung tâm vĩ đại, gắn với sự lớn mạnh của cộng đồng là đặc điểm nổi bật của sử thi Tây Nguyên. Người anh hùng dũng cảm được mọi người suy tôn một cách tuyệt đối, thể hiện ý chí phát triển và thống nhất của toàn thể dân tộc Ê-đê thời cổ đại.
Nội dung và nghệ thuật của đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây
Là một tác phẩm đặc sắc trong thể loại sử thi anh hùng, Chiến thắng Mtao Mxây đã khẳng định và ngợi ca vẻ đẹp của người tù trưởng dũng cảm. Đăm Săn hiện lên là con người trọng danh dự, gắn bó với hạnh phúc gia đình. Chàng luôn khát khao, tha thiết với cuộc sống thanh bình và phồn vinh của thị tộc.
Với lối biến hóa linh hoạt của người kể chuyện kết hợp với ngôn ngữ đối thoại đa chiều, tác phẩm đã thành công tạo dấu ấn nhân văn đặc sắc. Chiến thắng Mtao Mxây thể hiện sự thống nhất cao độ giữa quyền lợi, khát vọng cá nhân và sự thống nhất, phát triển của cộng đồng.
Không chỉ dừng lại ở giá trị nội dung, đoạn trích còn hấp dẫn độc giả với cách xây dựng và sử dụng biện pháp nghệ thuật độc đáo. Từ cách lồng ghép các tình tiết, sự kiện đến các thủ pháp so sánh đến phóng đại giàu hình ảnh và nhịp điệu. Chiến thắng Mtao Mxây đã tạo nên những mảng màu đặc trưng, nổi bật của thể loại sử thi Tây Nguyên.
Sức hấp dẫn trong giá trị nội dung, nghệ thuật của tác phẩm đã đạt tới đỉnh cao sáng tạo. Trải qua hàng ngàn năm, tập sử thi vẫn chứa đựng sự lôi cuốn đặc biệt đối với công chúng dù ở bất cứ nơi đâu, trong bất cứ giai đoạn và thời đại xã hội nào.
Đăm Săn hay Chiến thắng Mtao Mxây đã trở thành một trong những chuẩn mực của giá trị văn học, là thước đo văn hóa về ý thức và tình cảm cộng đồng của dân tộc Việt Nam. Đó là cả kho tàng chứa đựng những dấu ấn đậm nét về thời đại sử thi rực rỡ với vẻ đẹp một đi không trở lại.
Yến Linh
